Тошкент давлат иқтисодиёт университети т. М. Зияев, Ш. Т. Исроилова, Д. Т.ЁҚУб олий таълимнинг

Меҳнат биржалари ва унинг фаолиятини янада такомиллаштириш йўллари

Ўзбекистон Республикасида ҳозирги кунда 240 дан ортиқ меҳнат биржалари фаолият кўрсатмоқда. Улар бошқа биржалар сингари товар-ишчи кучини пулга айирбошлашда воситачилик қилади, ишчи кучи эгаси билан ёлловчи корхона ёки фирма ўртасида туради. У бир вақтни ўзида ҳам ишчи кучини сотувчи ҳам унинг харидори номидан иш кўради.
Меҳнат биржалари ишчи кучини сотилишини уюштириш, қайта тайёрлаш ва малакасини ошириш кабиларни бажариш билан ҳам
шуғулланади. Мазкур органлар мурожат қилган ишчи кучига маъқул келадиган ишни таклиф этолмаса улар ишсиз деб эътироф қилинади. Расман ишсизликни ҳисобга олиб бориш мамлакатнинг ишсизлик даражасини аниқлаш имкониятини беради ва у иқтисодиётнинг ривожланиш ҳолатини белгилайди.
Тажрибани кўрсатишича, меҳнат биржалари ишчи кучи бозорининг тўла маънода тартибга солувчи таъсирчан восита бўлиб қолиши мумкин экан.
Меҳнат биржалари ишчи кучи бозори ҳақидаги маълумотларни, унинг аҳволи ва истиқболи тўғрисидаги ахборотларни ўзида тўплайди. Бозор тузулмаси сифатидаги меҳнат биржаси хилма хил вазифаларни ҳам бажаради.
Жиддий талофатларга йўл қўймаслик мақсадида давлат ишсизларни иш билан таъминлаш сиёсатини ўтказади. Чунончи, ишсизликнинг фрикцион ва бошқа турлари ўсганда давлат:

• 
  қайта касб ўргатади;
  
• 
  таълим бериш тизимини кенгайтиради;
  
• 
  бўш иш жойлари ҳақидаги ахборотларни кенг тарқатади.
  
• 
  меҳнат биржаларига инвестицияларни кўпайтиради.
  

Агар ишсизлик даврий хусусият касб этса, давлат фискаль, кредит-пул воситаларини ишга солади, яъни:
-иш билан бандликни кучайтириш учун ишлаб чиқаришга кўпроқ маблағ сарфлайди;
-тадбиркорнинг манфаатларини ошириш учун ссуда ҳамда кредитларнинг фоиз ставкаларини пасайтиради;
-ишлаб чиқарувчи ва исътемолчиларга солинадиган соликларни камайтиради;
Бу тадбирлардан ташкари давлат ишчи кучи бозорини ташкил этиш ва тартибга солишда:
-аҳоли сони, ёши ва жинсининг салмоғидаги ўзгаришларга;
-иш билан бандликдаги тармоқ ва худуд ўзгаришларига;
-қўшимча ишчи кучининг ишлаб чиқаришга жалб этиш мезонларига;
-ишлаб чиқариш хажмига, унинг ўсиш суръатига, ишлаб чиқариш таркибига;
-ишлаб чиқариш кучларининг худудий жойлашуви каби омилларга алохида эътибор беради.
Шуни ҳам алоҳида таъкидлаб ўтиш лозимки, кейинги йилларда давлатнинг иш билан бандлик хизматининг роли ва вазифаси ҳам тобора ошиб бормоқда.
Унинг асосий вазифаси ишчи кучи бозори ҳақидаги ахборотнинг тарқалиши ҳисобига унинг самарадорлигини оширишдан иборатдир. У, биринчидан, ишсизларнинг бўш иш ўринлари қидиришларига, тадбиркорларнинг ходимлар қидиришларига сарф этиладиган вақтни қисқартиришни таъминлайди, иккинчидан, иш берувчиларнинг ўз талабларига энг кўп даражада мос келадиган ходимлар ёллашга ёрдам беради, ходимларга эса меҳнат шароитлари ва иш ҳақи даражаси мувофиқ келадиган иш жойини топишларига имкон беради.
Бундан ташқари, иш билан бандлик хизмати вазифаларига қуйидагилар киради: иш қидирувчиларга касблар бўйича маслаҳатлар бериш ва ишсизларни янги мутахассисликлар бўйича ўқитиш;
ногиронлар, ёшлар, ҳарбий хизматдан бўшаб келган ёшлар ва фуқароларнинг ижтимоий жиҳатдан ҳимоя қилинишга муҳтож бўлган бошқа гуруҳлари учун иш жойларини банд қилиб қўйиш; иш кучини ҳудудлар бўйича қайта тақсимлаш; оддий йўл билан ишга кира олмайдиган фуқароларнинг (кўп болали ва ёлғиз ота-оналарнинг) иш билан бандлигига кўмаклашиш учун иш ўринларини қўллаб- қувватлаш; ишсизларнинг тадбиркорлик ва мустақил фаолияти билан шуғулланишларига ёрдам кўрсатиш; оммавий ишдан бўшатишларни тўхтатиб қолиш учун компенсация тўловларини амалга ошириш.
Республикамизда давлат иш билан бандлик хизмати 1991 йилда ташкил этилган эди. Иш билан бандлик хизмати ишининг асосий тамойиллари халқаро тажрибага мос келади. Масалан, аҳолининг иш билан бандлиги тўғрисидаги қонунга кўра давлат фуқароларига ўзлари учун мос келадиган иш танлашда ва ишга жойлашда бепул ёрдам кўрсатади, ишсизларга бепул таълим олиш имконияти яратиб берилади, янги касбга ўқиётган вақтда стипендия тўланади, ҳақ тўланадиган жамоат ишларида қатнашиш имкони берилади, ишсиз фуқаролар даромадларини қўллаб-қувватлаш сиёсати амалга оширилади. Иш билан бандлик хизмати мурожаат қилган меҳнаткашларга ва иш берувчиларга ишга эга бўлиш имконияти ҳақида ва иш кучи билан таъминлаш тўғрисида, бирор касб эгаллашни истайдиган фуқароларга қўйиладиган талаблар ҳақида ахборотлар берилади; фуқароларнинг ўзларига мос келадиган иш топишларида, иш берувчиларга эса зарур ходимлар танлашда кўмаклашади. Иш билан бандлик хизмати иш берувчиларга ёшлар, ногиронлар, ёлғиз ва кўп болали ота-оналар учун иш ўринлари
сақлаш ва яратиш дастурларини қўллаб-қувватлашни кафолатлайди. Саноати ривожланган мамлакатлардаги ишга жойлаштириш бюролари каби республика иш билан бандлик хизмати органлари иш ўринларини таклиф қилиш ва иш кучига бўлган талаб ва таклиф тўғрисидаги статистик маълумотларни, ахборот материалларини эълон қилиб боришни таъминлайдилар.
Умуммиллий иш билан бандлик хизматлари муайян ишчи кучи бозори сегментини (бўлагини) тартибга солиб туради. Мамлакатларнинг ривожланиш тажрибасини умумлаштириш шуни кўрсатадики, бўш иш жойларининг унчалик кўп бўлмаган қисми улар ёрдамида тўлдирилади, лекин булар бирмунча паст ва ўртача малака талаб қиладиган иш ўринларидир. Масалан, Швецияда иш қидираётганларнинг қарийб 35% иш билан бандлик хизмати билан алоқага киришади. Францияда иш қидирувчиларнинг қарийб 15%, АҚШда эса 5%га яқини улар хизматидан фойдаланади. Ҳисоблаб чиқилишича, иш қидирувчиларнинг кўпчилиги (50%дан ортиғи) иш жойлари ҳақидаги ахборотларни дўстлари ёки қариндошларидан олади¹.
Касб тайёргарлиги ва қайта тайёрлов ишчи кучи бозоридаги фаол сиёсатнинг асосий йўналиши ҳисобланади, чунки ҳозирги дунёдаги молиявий инқироз даврида ишга эга бўлиш истиқболи тез ўзгаришлар ва таркибий ислоҳотлар билан боғлиқ бўлиб, инсон капиталига қўйилган маблағлар билан юқори сифатли маълумот ва замонавий касб эгаллашга ёрдам беради, булар ишсиз бўлиб қолишдан кафолатлайди. Кўп сонли фактлар шундан далолат





¹ Абдурахмонов Қ.Х. Меҳнат иқтисодиёти. Дарслик. Тошкент-2004, 198-бет.
берадики, юқори малакали ходимлар учун хос бўлган ишсизлик малакасиз ходимлардагига нисбатан 4-7 баравар камдир.
Шунинг учун ҳам дунёдаги барча мамлакатларда ишсизлар ва ишсиз қолиш хавфи остида турган ходимларнинг касб тайёргарлиги ва уларни қайта тайёрлашдан иборат турли-туман дастурларни ишлаб чиқиш тажриба қилиб кўрилаётир. Бунда мазкур дастурлар биринчи навбатда олдинги касб малакаси иқтисодиётдаги таркибий ўзгаришларга, ишчи ўринларининг янги касбий тузилишига жавоб бермайдиган кишиларга, шунингдек, аҳолининг заиф ҳимояланган қисмига (ҳозирча зарур касбий тайёргарликка эга бўлмаган ёшларга, ишчи кучи бозорига қайтишга қарор қилган аёллар; касбга йўналтиришга эҳтиёж сезадиган ногиронлар ва бошқаларга) қаратилган. Кўпинча таълим олиш учун номзодларни давлат иш билан бандлик хизмати аниқлайди.
Касб тайёргарлиги ва қайта тайёрлов дастурлари давлат, тадбиркорлар ва касаба уюшмаларининг иштирокида ишлаб чиқилади ва амалга оширилади. Бу дастурларнинг бевосита ташкилотчиси кўпинча давлат иш билан бандлик хизмати ҳисобланади, у марказлар ва ўқув курсларининг махсус ташкил этилган шаҳобчаларда, шунингдек, ўқув юртлари ёки корхоналар билан тузилган шартномалар асосида ташкил этади; таълим олувчиларга стипендиялар тўланади.
Иш билан бандлик хизмати давлат манфаатларини кўзлаб иш олиб боради, ишсизларнинг таълим олиши ва қайта ўқишини уларга маблағлар ажратиш шаклида нафақалар тўлаш орқали рағбатлантиради. Давлат корхоналар ходимларининг таълим олиши
учун ажратилган маблағлар ҳисобидан солиқларни олиб ташлаш орқали тадбиркорларни ҳам рағбатлантиради.
Аҳолининг иш билан бандлиги тўғрисидаги қонунда ишсиз фуқаролар ҳам иш билан бандлик хизмати йўлланмаси билан бепул касб танлаш, касб тайёргарлиги, қайта тайёрлаш ва малака ошириш ҳуқуқига эгадирлар, деб таъкидланган. Мазкур ҳуқуқлар Қонуннинг бошқа моддалари ва бандларида ҳам кафолатланган.
Ишчи кучи бозоридаги фаол сиёсатнинг ана шу йўналишини амалга оширишдаги асосий мураккаблик иқтисодиётнинг бўлажак касб-малака тузилиши тўғрисида, ўрта ва узоқ муддатли истиқболда касб соҳасидаги меҳнатга бўлган эҳтиёж қандай бўлиши ҳақидаги ахборотнинг етишмаслигидадир. Яна бир муаммо ишдан маҳрум бўлган шахсларнинг касбий жиҳатдан қайта тайёрланишга кам талаб билдиришидир, чунки улар олдинги касблари бўйича ишга жойлашишга умид қиладилар. Ишчи кучи бозоридаги фаол сиёсатнинг мазкур йўналишини ривожлантиришга тўсқинлик қилувчи омил иш билан бандлик хизмати фаолиятини молиявий жиҳатдан таъминлашнинг чекланганлиги ҳамдир.
Ҳозирги вақтда ишчи кучи бозоридаги фаол сиёсатни амалга ошириш соҳасидаги фаолият доирасида мустақил иш билан бандликни ривожлантириш, тадбиркорлик малакаларини ўргатиш ва кичик бизнес ва хусусий тадбиркорликни ташкил этишга кўмаклашиш дастурлари муҳим аҳамият касб этади. Ишчи кучи бозоридаги сиёсатнинг бу йўналиши энг муҳим ижтимоий вазифани – янгича меҳнат дунёқарашини шакллантиришдир.

3. 
   127
   Давлатнинг иш билан бандлик сиёсатининг даражалари

Ижтимоий йуналтирилган бозор иқтисодиётнинг энг муҳим мезонларидан бири иш билан бандликка бўлган муносабатдир. Иш билан бандлик комплекс ижтимоий сиёсатнинг ажралмас қисми деб қаралади. Иш билан бандлик муаммоларининг ижтимоийлиги унинг аввал бошдан инсонга, унинг манфаатларига ва меҳнат соҳасидаги эҳтиёжларига қаратилганлиги билан белгиланади.
Иш билан бандликнинг энг кам деганда 4 та ижтимоий жиҳатни ҳисобга олиш керак бўлади.

1. 
   Иш билан бандликнинг инсоннинг конститутциядаги белгилаб берилган энг муҳим ҳуқуқи меҳнат ҳуқуқи билан мустаҳкам боғлиқлигидир. Ҳозирги вақтда кўплаб онглими ёки онгсизми иш билан бандликни меҳнат қилиш ҳуқуқини рўёбга чиқариш имконияти билан боғламоқдалар, ахир ишсизлик муаммоси барчани тўлқинлантиради.
   
2. 
   Турмуш даражасини ва муносиб ҳаёт кечириш шарт- шароитларини иш билан бандликнинг ҳал қилувчи роли, айнан иш билан бандлик фаолиятини ошириш ҳозирги меҳнатга қобилиятли фуқаролар ва улар оилаларининг турмуш даражасини оширишнинг энг муҳим кафолатидир.
   
3. 
   Хар кимнинг ва умуман жамиятнинг фаровонлиги ошишининг негизи бўлган юқори унумли меҳнатнинг янги сабабини шакллантириш.
   
4. 
   Айнан меҳнат фаолияти инсонни ўзгартиради, унинг касбий имкониятларини очиб беради ва кўпайтиради, шахснинг ривожланишини рағбатлантиради.
   

Ижтимоий сиёсатнинг бошқа жиҳатлари билан бирга қўшиб қаралганда иш билан бандлик ривожланишининг асосий йўналишларидан бири деб қаралиши керак, ушбу йўналишлар халқ хўжалигидаги молиявий, моддий ва меҳнат ресурсларини қайта гуруҳларга ажратишни, фан-техника тараққиётининг устивор йўналишларини белгилаб беради, шунингдек ишлаб чиқарувчи кучларни жойлаштириш, турмуш сифати даражасини ошириш йўлларини ҳам белгилаб беради. Бу ғоят муҳим муаммолардан бири бўлиб, иш билан бандлик муаммоларини хал қилиш, бинобарин, бутун иқтисодиётни ислоҳ қилишнинг маваффақияти ана шу муаммони эътироф қилиш ва хал қилишга маълум даражада боғлиқдир.
Биз иш билан бандлик сиёсатини қўйилган мақсадларига эришиш учун жамиятнинг ижтимоий иқтисодий ривожланишига бевосита ва билвосита таъсир кўрсатиш чоралари мажмуи сифатида қараб чиқамиз. Бунда иш билан бандлик сиёсатининг мақсадлари ва иш билан бандликнинг норматив холатини акс эттириш керак. Ҳозирги кун муаммоларини хал қилиш билан бундай холатга эришиш мумкин.
Иш билан бандлик сиёсати бир нечта даражага эгадир: умумдавлат (макродаражада), минтақавий ва маҳаллий даражалар. Иш билан бандлик сиёсатининг барча даражалари ягона иш билан бандлик концепцияси билан бирлашган бўлади, бу концепция иқтисодий ривожланишининг қабул қилинган типини акс эттиради.
Давлатнинг макро даражадаги иш билан бандлик сиёсати ижтимоий йўналтирилган бозор иқтисодиётидаги иш билан
бандликнинг асосий хусусиятларини шакллантиришига, фуқароларнинг меҳнат қилиш ҳуқуқини амалга ошириш ва юқори турмуш даражасига эришишнинг зарур шарти билан иш билан тўлиқ бандликни таъминлашга қаратилган. Маълумки, бозор мазкур тегишли бошқарув усулларда иқтисодиёт самарадорлигини оширишга, хўжалик юритиш соҳасидан иқтисодий жиҳатдан мақсадга мувофиқ бўлмаган иш ўринларини сиқиб чиқаришга, ишлаб чиқариш самарадорлигини ошириш ва аҳолининг истеъмол талабини қондириш учун иш кучини қайта гуруҳларга бўлишга қаратилгандир. Бундай шароитда иш билан тўлиқ бандликка кўмаклашиш стратегик мақсад бўлиб қолади.
Меҳнат самарадорлигини ортиши ва бутун иқтисодиётнинг ишлаб туриши натижасида алоҳида замонавий турмуш андозаларини таъминлаш, иш билан бандлик даражасини камайтириш, иш вақти тўлиқ бўлмаган меҳнат режимини кенгроқ ёйиш иш хафтасининг белгиланган вақтини қисқартириш учун моддий асос бўлади. Шахснинг ўз-ўзини намоён қилиш воситаси сифатида касб фаолияти ижтимоий эҳтиёжни амалга ошириш мақсадида хатто иш вақти билан бўш вақтни энг мақбул тарзда бирга қўшиб фойдаланиш ҳар бир фуқарога эса меҳнат, ўқиш, дам олиш, болалар тарбияси билан шуғулланиш имкониятига эришиш лозим. Умуман олганда инсоннинг бўш вақти кўп бўлиши лозим, шунинг учун ҳам мамлакатнинг бойлиги бўш вақт билан ўлчанади деб айтишади иқтисодчилар. Масалан, Швецияда ишловчи аёлларнинг 45%ига яқини тўлиқ бўлмаган иш вақтида меҳнат қилади. Демак, меҳнатни шундай ташкил қилиш лозимки, меҳнатни камроқ вақт ичида ишлаб,
дурустгина иш ҳақи олиш имконини берадиган қилиб ташкил этиш лозим.

4.