Тошкент давлат иқтисодиёт университети т. М. Зияев, Ш. Т. Исроилова, Д. Т.ЁҚУб олий таълимнинг

Ўзбекистон ҳудудлари бўйича аҳолининг иш билан бандлигининг даромадлилик коэффициенти (ҳудудларнинг умумреспублика ЯИМдаги улушининг аҳоли иш билан бандлигидаги
улушига нисбати % ҳисобида)¹

Ҳудудлар	Ялпи ички маҳсулотдаг и улуши		Аҳолининг иш билан бандлиги-даги улуши		Иш билан бандлик- нинг даромадлилик коэффициенти
	1999	2010	1999	2010	1999	2010
Ўзбекистон Республикаси	100	100	100	100	-	—
Қорақалпоғмстон Республикаси	3,2	2,8	5,5	5,4	0,58	0,45
Вилоятлар:
Андижон	7,8	6,9	9,2	9,3	0,85	0,81
Бухоро	6,9	6,2	6,6	6,5	1,04	0,98
Жиззах	2,4	3,0	3,3	3,3	0,72	0,82
Қашқадарё	6,3	7,8	8,0	8,0	0,78	0,87
Навоий	3,9	5,6	3,5	3,7	1,11	1,30
Наманган	4,9	4,0	6,7	6,8	0,73	0,69
Самарқанд	7,5	6,6	10,2	10,2	0,73	0,70
Сурхондарё	4,4	4,4	6,4	6,4	0,68	0,68
Сирдарё	2,3	1,9	2,8	2,8	0,82	0,71
Тошкент	9,1	9,6	10,0	9,9	0,91	0,99
Фарғона	10,9	7,9	11,5	11,4	0,94	0,81

¹ Ўзбекистон Республикаси Давлат статистика қўмитасининг 1999 йил ва 2005 йил маълумотлари асосида муаллиф томонидан ҳисобланди.

Хоразм	4,9	3,7	5,1	5,1	0,96	0,76
Тошкент шаҳри	16,3	14,3	11,2	11,2	1,45	1,26

Шунинг учун ҳудудларнинг ижтимоий-иқтисодий ривожланиш даражаларини бир-бирларига яқинлаштиришга қаратилган ҳудудий сиёсатни ишлаб чиқиб, амалга ошириш мақсадга мувофиқдир. Шунингдек, ҳудудий иш билан бандлик дастурларини ишлаб чиқиб ва рўёбга чиқариш орқали кишиларга нормал ҳаёт кечиришни таъминлайдиган, муносиб даромад келтирадиган иш ўринларини яратиш, ошкора ва яширин ишсизликни камайтириш чора- тадбирларини кўриш лозим бўлади. Шунингдек, ишловчиларнинг ҳудудлараро кўчиб ўтишини, ҳаракатини тартибга солишнинг иқтисодий механизмини ишлаб чиқиш ҳам долзарб вазифа ҳисобланади.

3. Аҳоли бандлигини таъминлашнинг асосий йўллари

Меҳнатга лаёқатли аҳолининг иш билан тўлиқ бандлигини таъминлаш кўпгина жамият ва мамлакатларда муҳим ижтимоий- иқтисодий мақсадлардан бири ҳисобланади. Бунга сабаб аҳолининг иш билан бандлигининг таъминланиши унинг даромадлари ва турмуш даражасининг ўсишига, мамлакатнинг ижтимоий-иқтисодий ривожланишига ҳамда ижтимоий-сиёсий жиҳатдан барқарор вазиятнинг вужудга келишига олиб келади. Шунинг учун ҳам бандлик муаммосини тадқиқ қилиш иқтисодий фан ва хўжалик юритиш амалиёти учун долзарб аҳамият касб этади.

Ўзбекистонда илгариги тоталитар, маъмурий-буйруқбозлик иқтисодий тизими шароитида ушбу муаммо республикадаги демографик хусусиятлар ҳамда унинг иқтисодиётининг Собиқ Иттифоқ ягона халқ хўжалигида тут-ган ўрнини ҳисобга олган ҳолда кўплаб олимлар томонидан ўрганилган¹. Хусусан, Л.П.Максакованинг ишида аҳолининг турли ижтимоий-демографик гуруҳлари меҳнатларидан фойдаланиш масалалари таҳлил қилиниб, аҳолининг юқори суръатлар билан ўсиши, иш кучи билан таъминланиш даражаси юқори бўлган шароитда унинг иш билан бандлиги муаммоларини ҳал қилиш йўллари, шунингдек, фаол демографик сиёсатни ўтказиш зарурлиги асосланган². Лекин бу тадқиқот ишлари тоталитар тузум шароитида амалга оширилганлиги сабабли ЛЛ.Максакова уйда, шахсий ёрдамчи хўжаликда, тўлиқсиз иш вақтларида ҳамда кооператив (ширкат)ларда, якка тартибдаги иш фаолиятида, ижара корхоналаридаги иш билан бандликни ноанъанавий бандлик шакллари сифатида ўрганган.

Ўзбекистонда бозор иқтисодиётига ўтиш шароитида кўп укладли иқтисодиётнинг шаклланиши жараёнлари чуқур таркибий ўзгаришлар, шунингдек демографик ҳолатлар аҳолининг иш билан бандлигида янги тенденцияларнинг вужудга келишига таъсир қилади. Аммо ушбу муаммони ўрганишга қаратилган илмий ишларда аҳоли иш билан бандлигининг янги тенденцияларининг айрим жиҳатлари алоҳида тарзда бир-бирларига боғлиқ бўлмаган ҳолда тадқиқ



¹ Қаранг: Убайдуллаева Р.А. Трудовые ресурсы и эффективность их использования. –Т.: Ўзбекистон, 1979; Зиядуллаев С.К. и др. Социально-экономическое развитие Узбекистана за годы советской власти. Отв. Ред. И.Искандаров. –Т.: Узбекистон, 1984; Максакова Л.П. Демографические проблемы занятости в Узбекской ССР.
–Т.: Ўзбекистон, 1989; Хасанова Р., Вороновский Ю., Ходжитдинов Т. Управление движением трудовых ресурсов как фактор повышения эффективности их использования. –Т.: Меҳнат, 1990 ва бошқалар.
² Қаранг: Максакова Л.П. Демографические проблемы занятости в Узбекской ССР. –Т.: Узбекистон, 1989. с.35- 40.
қилинмоқда. Масалан, тенденцияларнинг айрим жиҳатлари ўрганилган бўлса¹, бошқаларида бу янги тенденциялар ишлаб чиқаришнинг айрим соҳа, тармоқлари ва ҳудудларга тадбиқан тадқиқ қилинган². Бизнинг фикримизча, аҳолининг иш билан бандлигидаги янги тенденцияларини мамлакатимизда амалга оширилаётган туб ижтимоий-иқтисодий ўзгартиришлар, кўп укладли иқтисодиётнинг шаклланиши, таркибий қайта қуришлар ҳамда демографик жараёнларнинг бир-бирларга боғлиқлигида, кенг қамровли тадқиқ қилиш мақсадга мувофиқдир.
Бизнинг таҳлилларимиз аҳолининг иш билан бандлиги ҳозирги даврда ҳам худди аввалги даврларга ўхшаб демографик жараёнларга боғлиқлигини кўрсатмоқда. Аммо бу боғлиқлик бошқачадир, чунки ўтиш иқтисодиёти шароитида аҳолининг ўртача йиллик ўсиш суръатлари пасайиб бормоқда. Масалан, 1991-1995 йилларда бу кўрсаткич 2,1%ни ташкил этган бўлса, 1996-2005 йилларда эса 1,5%ни ташкил этди. 2005 йилда 2004 йилга нисбатан аҳолининг сони 1,1%га ўсди холос (қаранг 4-жадвал).

3.