Тошкент давлат иқтисодиёт университети т. М. Зияев, Ш. Т. Исроилова, Д. Т.ЁҚУб олий таълимнинг

Ишчи кучи бозори тушунчасига турли хил ёндошувлар

Ҳозирги бозор иқтисодиётига ўтиш даврида иқтисодиётнинг олдида турган долзарб муаммолардан бири ишчи кучи бозорини шакллантириш ва самарали ривожлантиришдир. Бунинг учун ҳаммадан аввал ижтимоий ва иқтисодий тизимлар ривожланишининг объектив қонунларидан унумли ва ишни кўзини билиб фойдаланиш зарур.

Ишчи кучи бозори бозорнинг бошқа тизимлари билан узвий боғланган.
Иқтисодчи олимлар ўртасида «Меҳнат бозори», «Ишчи кучи бозори» деган тушунчалар кенг тарқалган.
Ишчи кучи бозори жамият иқтисодий ва ижтимоий-сиёсий ҳаётининг муҳим соҳасидир. Ҳозирги пайтда ишчи кучи бозори хўжалик юритишнинг таркибий қисмларидан бирига айланган. Шундай бўлса-да, ҳамон ишчи кучи бозорига ягона, умумлашган изоҳ берилмаган. Айрим мутахассисларнинг фикрича, ишчи кучи бозори ишчи кучига талаб ва таклифни ифодаловчи механизм
сифатида кўрилса, бошқа иқтисодчилар гуруҳи ишчи кучи бозори фақатгина ишчи кучига бўлган талабни қондиришга шароит яратади, деб ҳисоблайдилар. Учинчи хилдаги тоифа ҳам мавжуд бўлиб, уларнинг фикрига кўра, ишчи кучи бозори – ўз шахсий қобилияти, ишчи кучларини такрор ишлаб чиқариш ҳамда уларни ижтимоий меҳнат тақсимоти тизимида товар ишлаб чиқариш, айирбошлаш қонунлари асосида ҳаётий кундалик воситаларга алмаштириш муносабатларининг мураккаб тизимини ўзида ифодалайди.
Ишчи кучи бозорининг иқтисодий тушунча сифатидаги моҳияти, унинг турли ижтимоий-иқтисодий шароитлардаги хусусиятлари, ишчи кучини такрор ишлаб чиқариш, тақсимот, ўзлаштириш ва фойдаланиш механизми, у ёки бу жамият иқтисодий муносабатлари тизимида бу тушунчанинг роли ва аҳамияти классик иқтисодиёт назарияси намоёндалари ҳамда хорижий мамлакатлар машҳур иқтисодчи олимларининг тадқиқот предмети бўлган. А.Смит ва Д.Рикардолардан то Ж.Кейнс, М.Фридман, Я.Корнан ва кўп сонли бошқа иқтисодчи олимлар томонидан ўрганилган.
Иш билан бандлик ва ишчи кучи бозорининг ишлаш механизмини ўрганишга турлича ёндашишлар мавжуд. Одатда, иқтисодий адабиётларда тўрт концептуал: классик, янги классик, кейнсча ва монетаристик ёндашиш ажратилади.
Ишчи кучи бозори классик назариясининг замирида классик сиёсий иқтисод постулотлари ётади. Д.Рикардо, Ж.С.Милль ва А.Муршалл асосчилари бўлган ушбу назария тарафдорлари, иш билан тўлиқ бандлик бозор иқтисодиётининг меъёри, давлатнинг ажралмас сиёсати эса энг яхши иқтисодий сиёсат, деб таъкидлар
эдилар. Ишчи кучи бозори классик назариясининг асосий қоидалари қуйидагилардан иборат:

• 
  умумий ортиқча ишлаб чиқаришнинг мумкин эмаслиги, чунки таклиф ўз талабини юзага келтиради;
  
• 
  тўлиқ иш билан бандликда ишлаб чиқарилган маҳсулотни харид қилиш учун харажатлар етарли даражада бўлишининг иложи йўқ;
  
• 
  агар умумий харажатлар даражаси етарлича бўлмаган тақдирда ҳам нарх ва иш ҳақи каби тартибга солиш дастаклари ғоят тез ишга тушади, натижада умумий харажатлар пасайиши ишлаб чиқаришнинг ҳақиқий ҳажми, иш билан бандлик ва ҳақиқий даромадлар қисқаришига олиб келмайди;
  
• 
  ишчи кучи бозоридаги рақобат мажбурий ишсизликни йўққа чиқаради. Ишлашни истайдиган ҳар бир киши бозор белгилайдиган иш ҳақи ставкаси бўйича осонликча иш топа олади;
  
• 
  бозорни тартибга солиш дастаклари бўлган фоиз ставкасининг ўзгарувчанлиги ҳамда нархлар ва иш ҳақи нисбатининг мослашувчанлиги каби иқтисодиётдаги кўрсаткичлар тўлиқ иш билан бандликни сақлаб бора олади;
  
• 
  иқтисодиётнинг ишлаб туришида давлат ёрдам бериши ортиқча ва зарарлидир.
  

Ишчи кучи бозори янги классик назариянинг тарафдорлари (Ж.Перри, М.Фелдстайн, Р.Холл ва бошқалар) барча бошқа бозорлар каби ишчи кучи бозори, ҳам нарх мувозанати асосида ишлайди, ишчи кучининг нархи эса ишчи кучи бозорининг асосий тартибга
солувчисидир, деб ҳисоблайдилар. Янги классик назариянинг асосий қоидалари қуйидагилардан иборат:

• 
  ишчи кучи нархи ёки иш ҳақи ёрдамида ишчи кучига талаб ва ишчи кучи таклифи тартибга солинади ва уларнинг мувозанати сақлаб борилади;
  
• 
  ишчи кучи нархи бозор эҳтиёжларига мослашувчан муносабатда бўлиб, талаб ва таклифга қараб ортади ёки пасаяди;
  
• 
  ишчи кучи бозорида мувозанат мавжуд бўлса, ишсизлик юзага келмайди;
  
• 
  ишсизлик ихтиёрий табиатга эга бўлади;
  
• 
  ишчиларнинг камроқ иш ҳақи олиши меҳнат қилишдан қочишга ва ишсизликка сабаб бўлади; иш ўрнини излаш – ишчи кучи бозорида беқарорликни келтириб чиқарадиган ҳодисадир;
  
• 
  бўш ўринлар ва бўш ишчи кучи тўғрисида ахборотнинг йўқлиги ишчи кучи бозорининг «номукаммаллиги»дан далолат беради.
  

Кейнсча назария тарафдорлари (Ж.Кейнс, Р.Гордон) бозор доимий ва чуқур мувозанатсизлик ҳолатида бўлади, деб таъкидлайдилар. Бу назариянинг асосий қоидалари қуйидагилардан иборат:

• 
  иқтисодиётда тўлиқ иш билан бандликни кафолатлайдиган ҳеч қандай механизм мавжуд бўлмайди;
  
• 
  тўлиқ иш билан бандлик қонунийлик даражасида бўлишдан кўра кўпроқ тасодифийроқ бўлиши;
  
• 
  ишчи кучининг нархи қатъиян белгиланган ва амалда пасайиш томон ўзгармайди;
  
• 
  ишчи кучининг нархи ишчи кучи бозорини тартибга солувчиси бўла олмаслиги;
  
• 
  давлат ишчи кучи бозорини тартибга солувчи ролини бажариши лозим бўлиб, у ялпи талабни камайтириши, ошириши ва бу билан ишчи кучи бозоридаги мувозанатсизликни тугатиши мумкин;
  
• 
  ишчи кучига бўлган талаб ишчи кучининг бозор нархлари билан эмас, балки ишлаб чиқариш ҳажми билан тартибга солиш;
  
• 
  ишсизлик мажбурий табиатга эга бўлиши, лекин унинг айрим қисми ихтиёрий табиатга эгалиги.
  

Хулоса қилиб, шуни таъкидлаш лозимки, ҳар хил дунёқарашга эга бўлган ҳамда чуқур тафовутлар билан фарқланувчи классик ва кейнсча назариялар келишмовчиликларнинг негизини ташкил этади. Ушбу назариялар бозор иқтисодиёти тизими ва рақобатчилик руҳи мавжуд жамиятга энг яхши хулосалар қилишни таъминлайди. Шахсий ҳуқуқ ва эркинликлар классик назарияда марказий ўрин эгаллайди ва чекланмаган ҳамда бузилмас деб фикрланади. Классик мактаб тарафдорлари давлат фаолиятини шахсий ҳуқуқлар ва эркинликларга солинадиган энг жиддий таҳдид деб ҳисоблайдилар.
Кейнсча мактаб хусусий мулкчилик принципи ва эркин тадбиркорлик тизимини ҳимоя қилади. Бироқ, бу мактаб намояндалари шахсий мулк ҳуқуқи ва ишчи кучи бозорида эркин ҳаракат қилишни тўлиқ қабул қилмайдилар. Уларнинг бикрича, унисини ҳам, бунисини ҳам ижтимоий манфаат тамойилига бўйсундириш керак. Кейнсчилар давлат хусусий секторининг харажатлари билан боғлиқ ҳар қандай ўзгаришларни қоплаш учун ўз
сарф-харажатларининг кичиклигидан келиб чиқиб, жами талаблар даражасини барқарорлаштирадиган антициклик тадбирларни амалга оширилиши лозим, деб ҳисоблайдилар. Ишчи кучи бозорига кейнсча ёндашишнинг классиклар ва янги классикларнинг ёндашишидан тубдан фарқи айни шундай шароитда намоён бўлади, классиклар ва янги классиклар «аралашмаслик» принципини ёқлайдилар ва давлатнинг ролини ишчи кучи бозори ишлаши учун қулай шарт- шароитлар яратишдан иборат деб биладилар.
Ишчи кучи бозорининг монетаристик назарияси тарафдорлари иш билан бандлик ва иқтисодиётни барқарорлаштиришни таъминлаш мақсадида пул-кредит усулларини бош ўринга қўядилар. М.Фридман, Ф.Кейген, Д.Майзельман, К.Бруниер, А.Мольцер ушбу назарияларнинг тарафдоридирлар.
Монетаристик назариянинг асосий қоидалари қуйидагилардан иборат:

• 
  бозор хўжалиги ички тенденциялари туфайли барқарорликка, ўзини ўзи изга солишга интилади;
  
• 
  бозор хўжалиги бузилишлари номутаносибликлар натижасида рўй берса, улар аввало ташқи аралашиш натижасида рўй берган бўлади;
  
• 
  давлат аралашиши хўжалик ривожланиши меъёрида боришининг бузилишига олиб келади;
  
• 
  давлат тартибга солгичларининг сонини мумкин қадар қисқартириш лозим, солиқлар ва бюджет соҳасидаги тартибга солиш бундан мустасно;
  
• 
  давлат томонидан иш ҳақининг энг кам даражаси белгиланиши, бозордаги мувозанатсизликни кучайтиради ва ишчи кучи бозорининг салбий омиллари бўлади;
  
• 
  ишчи кучи бозорида мувозанатни юзага келтириш учун Марказий банкдаги дастаклардан фойдаланиш мақсадга мувофиқдир.
  

Монетаристлар пулни иқтисодиётни билвосита тартибга солишнинг ҳал қилувчи омили деб қарайдилар. Пул етишмаслиги уларнинг фикрича, таназзулни юзага келтиришнинг бош сабабидир. Албатта, «пул муҳим аҳамиятга эга», деган фикр тўғри, лекин монетаристлар, аслида, бошқачароқ фикрни, «фақат пул аҳамиятга эга» деган маънодаги фикрни айтадилар. Монетаристлар иқтисодий беқарорлик даврлари рўй беришидаги бош айбни давлатга юклайдилар. Шу туфайли улар тартибга солинишининг кейнсча усулларини танқид қиладилар. Бюджет ва солиқларни тартибга солишнинг самарасизлигини, иқтисодиётнинг хусусий секторидан ресурслар жалб қилинишини сабоқ бўлади деб кўрсатадилар.
Кўриб чиқилган назариялардан қайси бири илғорроқ ва замонавий муаммоларни ҳал қилди, уларнинг қайси бири афзалликларга ва камчиликларга эга эканлигини кўрсатиб беради. Ҳозирги вақтда кўпчилик мамлакатда қабул қилинган амалиётда кейнсчаликка ёки монетаризмга интилишни кузатиш мумкин. Масалан, Ўзбекистон ўз иқтисодий сиёсатини асосан монетаристик назарияга таянган ҳолда олиб бормоқда. Лекин кўриб чиқилаётган назариялар ишчи кучи бозорини тартибга солишда асосан молиявий сиёсатдан келиб чиқади. Бу масалалар янада кенгроқ ва батафсил 7- бобда баён қилинади.
Маълумки, «ишчи кучи бозори» тушунчасига иқтисодиёт назарияси олимларининг ёндашувлари турлича. Бир гуруҳ иқтисодчи олимлар «меҳнат бозори» тушунчаси тарафдори бўлсалар, бошқалар
«ишчи кучи бозори», дейишни маъқуллайдилар. Бу тушунчаларга бефарқ қарайдиганлар ҳам йўқ эмас. Масалан, А.Ўлмасов: «Ишчи кучини олди-сотди қилиш меҳнат бозорида юз беради…, бунда ишга ёлланувчилар ўз меҳнатини таклиф этадилар», дейди¹. А.Ўлмасов, М.Шарифхўжаевнинг «Иқтисодиёт назарияси» дарслигида «меҳнат бозорида инсоннинг меҳнат қилиш қобилияти сотилади»², дейилган. Шу нуқтаи назардан Қ.Абду-раҳмонов, Р.Убайдуллаева, Ф.Мамарасулов ҳамда кўплаб Россиянинг меҳнат муаммолари билан шуғулланувчи йирик иқтисодчилари А.Никифорова, В.Радаев, И.Заславский, А.Романовский кабилар «меҳнат бозори» тушунчаси тарафдоридирлар. «Бозор иқтисодиёти назарияси» дарслигида бозор шакллари ҳақида сўз юритилиб, «ишчи кучи бозори» тушунчаси ишлатилади. Айтиладики, «инсоннинг қобилиятлари ва билимлари ишчи кучи бозорида сотилиши мумкин»³. Б.Токарский, А.Лившиц, Н.Вишневскаялар ҳам «ишчи кучи бозори» тушунчасини ишлатишни тўғри, деб ҳисоблайдилар. К.Макконнелл, Л.Брю «Экономикс» 2- томининг 158-бетида «меҳнат бозори», 293-бетида «ишчи кучи бозори» тушунчаси ишлатилган. Республикамиз қонунларида ва амалий ҳаётда «меҳнат бозори», «меҳнат биржаси» тушунчалари ишлатилади.





¹ Ўлмасов А. Иқтисодиёт асослари. -Т., «Ўзбекистон», 1997. 111-бет.
² Ўлмасов А., Шарифхўжаев М. Иқтисодиёт назарияси. -Т., «Меҳнат», 1995. 230-бет.
³ Бекнозов Н. ва бошқалар. Бозор иқтисодиёти назарияси. -Т., «Университет», 1993. 15-бет.
Л.Максакова «меҳнат бозори» тушунчасининг ўрнига «ишчи кучи бозори» тушунчасини қўллашни зарур, деб ҳисоблайди.
«Меҳнат ресурслари бозори» тушунчаси қўлланса, янада тўғрироқ бўлади, дейди.
Биз бу ерда узоқ мунозарага бормасдан «Ишчи кучи бозори» деган тушунчани ишлатишни лозим топамиз, чунки меҳнат сотилмайди балки бозорда ишчи кучи сотилади. Биз ушбу фикрни тарафдоримиз, ўқув жараёнида буни далиллар билан исботлашга ҳаракат ҳам қиламиз.
Бизнинг фикримизча ишчи кучи бозори - бу меҳнатга қобилиятли аҳолининг иш билан банд бўлган ва банд бўлмаган қисмлари ва иш берувчилар ўртасидаги муносабатларни ҳамда уларнинг шахсий манфаатларини ҳисобга олувчи контрактлар (меҳнат келишувлари) асосида «Меҳнатга қобилиятларини» харид қилиш - сотишни амалга оширувчи ҳамда ишчи кучига талаб ва таклиф ўртасидаги нисбатларни бевосита тартибга солувчи, бозор иқтисодиётининг мураккаб, кўп қиррали, ўсувчи ва очиқ ижтимоий - иқтисодий тизимдир.
Республикамиз учун меҳнатга қобилиятли аҳолининг иш билан бандлигини ошириш бўйича муаммони хал қилишни энг самарали қуролларидан бири бўлган ишчи кучи бозори (ИКБ) тушунчаси, таркиби, хусусиятлари ва вазифаларини тадқиқот қилиш катта илмий амалий аҳамиятга эга. Уларни ўрганиш қуйидаги демографик ва ижтимоий - иқтисодий вазиятларни инобатга олиниши таққазо этади:

• 
  республикада меҳнатга қобилиятли аҳолининг 60 фоизидан ортиғи қишлоқ жойларда яшайди ва ялпи ички махсулотнинг 40 фоизидан кўпроғини ишлаб чиқаради.
  
• 
  ноқишлоқ хўжалиги ишчи жойларини етишмаслиги сабабли иш билан банд бўлмаган қишлоқ меҳнат ресурларининг улуши респуб-ликамизнинг иш билан банд бўлмаган бутун аҳолисининг 60 фоизидан ортиғини ташкил қилади ва уларнинг сони ўсмоқда.
  
• 
  меҳнатга қобилиятли иш билан банд бўлмаган меҳнаткашларнинг малакаси ва сафарбарлигини пастлиги уларнинг яшаш жойларидан шахарга ва мамлакатнинг кам меҳнат билан таъминланган худудларига ҳамда хорижий давлатлар объектларига қараб харакат қилишларига асосий тўсиқ бўлмокда.
  
• 
  меҳнат ресурсларининг сонини меҳнатга тадбиқ этиш минта- қаларга нисбатан тезроқ ўсиши яширин ишсизликни, айниқса қишлоқ хўжалигида ишчи кучини таклиф этиш унга талабни ошиб кетадиган даражада кўпайишига бевосита ёрдам беради.
  
• 
  худудларда саноат, қурилиш ва хизмат кўрсатиш корхоналари ҳамда хусусий хўжаликларда янги ишчи жойларини яратиш йўли билан ишчи кучи талаби ва таклифи ўртасидаги рационал нисбатни таъминлаш учун ҳақиқий имкониятлар мавжуд.
  

Ишчи кучи бозори таркибий қисмининг асосий элементларига қуйидагилар киради: ишчи кучига талаб ва унинг таклифи, қиймати. баҳоси ва йўлланмадаги рақобат.
Ишчи кучи бозорининг асосий вазифалари қуйидагилардан иборат:

• 
  Ишчи кучига талаб ва таклифнинг хажмининг таркиби ва нисбатини шакллантириш;
  
• 
  бозор услубида хўжалик юртишининг иқтисодий ижтимоий ва ҳуқуқий механизмлари ёрдамида ишчи кучига талаб ва таклифни тартибга солиш;
  
• 
  меҳнат ресурсларини оқилона бандлигини таъминлашга бевосита таъсир кўрсатиш;
  
• 
  ишсизларни иш топишга ва уларнинг малакаси ва рақобат қоблиятини оширишга кўмаклашиш;
  
• 
  ишлаб чиқариш харажатларини қисқартириш ва меҳнат тақсимотини ўзгартириш.