Toshkent davlat iqtisodiyot

Logistika tizimi (logistical system) - u yoki bu logistika vazifasi va
operatsiyalarni bajaruvchi teskari aloqaga ega moslashtirligan tizimdir. U, qoidaga ko‘ra, bir necha tizimlardan iborat va tashqi muhit bilan rivojlangan aloqalarga ega. Logistika tizimi sifatida sanoat korxonasi, hududiy ishlab chiqarish majmuasi, savdo korxonasi va hokazolarni ko‘rib chiqish mumkin.
Logistika tizimining maqsadi - tovar va buyurtmalarni berilgan yerga, kerakli miqdorda iloji boricha ishlab chiqarish va shaxsiy iste’molga tayyorlangan holda harakatlarning berilgan darajasida yetkazib berish. Vazifaviy tizimchalar bilan bir qatorda logistik tizim ta’minlovchi tizimchalarga (masalan, axborot, huquqiy xodimlar va h.k.) ham ega. Ommaviy xizmat ko‘rsatish tizimi sifatida logistik tizim ichki aloqalar va tashqi muhit bilan aloqalarga ega. Ichki aloqali tizim odatda davriy xarakterga ega, chunki qoidaga ko‘ra aloqa qiluvchi tizimchalar o‘rtasidagi moddiy oqimning izchil uzatish bosqichini aks ettiradi.
Logistika tizimining tashqi muhit bilan aloqalari davriy bo‘lishi mumkin (barcha talab qilinadigan butlovchi qismlar va tovarlar muvofiqlashtirilgan holda yetkazib berilishi ta’milangan vaqtda).
Shuning bilan bir vaqtda logistika tizimi vaqtli chetlanishlarga ega tizim sifatida ham ta’riflanishi mumkin.
Logistika maqsadlari turiga ko‘ra tizimlar to‘g‘ridan - to‘g‘ri aloqalarga ega egiluvchan va ketma-ket joylashtirilgan (eshelonlashtirilgan) tizimlarga bo‘linadi.
Egiluvchan logistika tizimi (flexible logistical system) - bunda moddiy oqimlarni iste’molchiga yetkazib berish ham to‘g‘ridan - to‘g‘ri aloqalar va ham vositachining ishtirokida amalga oshiriladi. Ko‘rib chiqilayotgan tizimning misoli -
ehtiyot qismlar bilan ta’minlash. Bunda kamdan - kam talabga ega qisimlar ortib jo‘natish odatda markaziy omborga bevosita oluvchining manziliga jo‘natiladi, vositachining omboridan andoza va oshirilgan qisimlarini ortib jo‘natish.
To‘g‘ridan - to‘g‘ri aloqalarga ega logistika tizimi (direkt logistical system) - moddiy oqim iste’molchiga vositachilarning ishtirokisiz, to‘g‘ridan - to‘g‘ri xo‘jalik aloqalari asosida yetkazib berladigan tizim.
Eshelonlashtirilgan yoki ko‘p bosqichli (ko‘pkaskadli) logistika tizimi (echelon logistical system) quyidagi xususiyatlarga ega. Uning moddiy oqimi ishlab chiqaruvchidan iste’molchiga bo‘lgan yo‘lda kamida vositachi orqali o‘tadi.
Keng qamrovli strategiya (global logistics strategy; global sourcing) - ayrim mamlakat yoki mamlakatlar guruhlari o‘rtasida barqaror savdo - iqtisodiy aloqalarni mehnatning xalqaro taqsimoti asosida, ayniqsa qismli va texnologik ixtisosligi va sohalar kooperatsiyalashishi shaklida namoyon bo‘lishidir. Yirik mashinali ishlab chiqarish va zamonaviy ilmiy inqilobga o‘tish keng qamrovli logistik strategiyaning shart -sharoitlari bo‘ladi.
Keng qamrovli strategiyaning darajasi haqida tashqi savdo hajmi va yalpi milliy mahsulotning nisbati bo‘yicha mahsulot ishlab chiqarishning umumiy hajmidagi importli butlovchi qismlar salmog‘ining ko‘rsatkichi bo‘yicha muhokama qilish mumkin. Bu yo‘nalishlar 80-yillarning oxiri va 90-yillarning boshlarida qabul qilingan bir qator siyosiy qarorlar, shu jumladan Yevropa hamjamiyatining Yevropa integratsiyalashuvi (ES-92 dasturi ) va 1999 yilning oxiriga qadar yagona ichki bozorga o‘tishning tugallanishi (bojxona rasmiyatchiligini soddalashtirish va bekor qilish, umumyevropa andozalarini tatbiq etishni intensifikasiyalash; ES-92 dasturining ishtirokchi mamlakatlaridan firmalarni ES ning har qanday mamlakatlarida davlat buyurtmalarini olishda teng huquqligini) masalalari bo‘yicha qarorlarida o‘z aksini topgan va mustahkamlangan.
Keng qamrovli strategiya AQSH sanoatida, ayniqsa uning Yaponiya va
Janubiy Koreya bilan o‘zaro munosabatida muhim rol o‘ynaydi. 80-yillarda AQSH firmalari ularning xorijiy yetkazib beruvchilari bilan xo‘jalik aloqalariga qo‘llanishda yetkazib beruvchi - iste’molchi aloqasining koeffitsiyenti bir qator tadqiqotchilar (S.E.Feset va boshqalar) ning ma’lumotlariga ko‘ra uch marta o‘sgan. Bunda AQSH firmalarining yaponiyali va Janubiy Koreyadagi yetkazib beruvchilari bilan xo‘jalik aloqalarining xarakterli alomati tovarlar yetkazib berishdagi katta bir xillik (ulardagi yetkazib berishlarning uzilish ehtimoli o‘rtacha miqdorda bir marta past) va yetkazib berish oralig‘ining kichikligi (qoidaga ko‘ra, yetkazib berishning o‘rtacha oralig‘i ikki martadan ortiq).
Firma va ularning yetkazib beruvchilarining hududiy tarqoqligi yetkazib berishlar sinxronligining koeffitsiyenti pasayishlar va ishlab chiqarishdagi to‘xtab qolishlar ehtimolini oshiradi, shu munosabat bilan firmalar ularni saqlash uchun umumiy ombordan foydalanishga (AQSHning o‘rtacha firmasida ishlab chiqarish
zahiralari 90-yillarning boshlarida 29 kunni tashkil qilgan) hamda dublyor - yetkazib beruvchilarning rezervlarini tuzishga majbur bo‘lganlar. Keng qamrovli strategiyaning xarakterli alomati vositachilar va yetkazib beruvchilar sonining kamayishidir; firmalar bitta tashuvchining xizmatlaridan foydalanishni afzal ko‘radilar, u aralash tashishlarda yukni oluvchi oldiga yuk uchun javobgarlikka ega va tashishni yagona tashish hujjati bo‘yicha amalga oshiradi.
Logistika tizimining samaradorligi (logistical system performance) - mohiyati bo‘yicha bu logistika harajatlarining berilgan darajasida ko‘rib chiqilayotgan logistika tizimi ishining sifatini ta’riflash uchun ko‘rsatkich (yoki ko‘rsatkichlar guruhi). Logistik zanjirning yakuniy bo‘g‘ini bo‘lgan iste’molchining nuqtai nazaridan samaradorlik ikki ko‘rsatkich - logistik harajatlarni aks ettiruvchi xizmat ko‘rsatishning sifati va narxi bilan aniqlanadi.
Xizmat ko‘rsatish sifati o‘z navbatida majmuaviy ko‘rsatkichdir. U mezonlarning yig‘indisi bo‘yicha hisoblanadi. Ulardan eng muhimi logistika tizimining iste’molchiga kerak tovarni shartlashgan muddatda kerakli joyga yetkazib berilishini ta’minlash qobiliyatidir. Boshqa mezonlar orasida quyidagilar bor: tizimni u orqali sotilgan buyumlarga texnik xizmat ko‘rsatishning kerakli darajasini ta’minlash qobiliyati; buyurtmani ishlab chiqish vaqti (unga buyurtmani bajarish uchun yetkazib berilishini kutish vaqti ham kiradi) va h.k. Bu xususiy mezonlarni ranjirovka qilish mumkin. Sanab o‘tilgan mezonlardan eng muhimi odatda buyurilgan tovarni talab qilingan muddatda kerakli joyga yetkazib berish ehtimoli sifatida hisoblab chiqiladi va haqiqiy logistika tizimlarida 0,55 dan kamroqni tashkil qiladi.
Logistika tizimidan foydalanish tajribasi shuni ko‘rsatadiki, logistika tizimi
samaradorligini taxminan 0,56 gacha o‘sishida logistika harajatida deyarli to‘g‘ri chiziqli, keyin esa ekspotensial o‘sadi. Xorijda o‘tkazilgan hisob - kitoblar shuni ko‘rsatadiki, 50000 nomga yaqin ega distribyuterning ehtiyot qismlar omboriga kelib tushayotgan buyurtmalariga taxminan 0,96 % xizmat ko‘rsatishi mumkin, bu taxminni 0,58 % gacha oshirish uchun navlarni kamida 3 marta kengaytirish zarur. Bu omborni rivojlantirish uchun kapital mablag‘lar kiritish bilan bog‘liq vazifalar va xizmat ko‘rsatish bahosining o‘sishi talab etiladi.