Mahsulot portfelini tahlil qilish mantiqi bo‘yicha bozor ulushi asosiy strategik
raqobatchi xarajatlari past bo‘lgan ishlab chiqaruvchining ustunliklariga ega bo‘ladi
degan muhim fikr bilan belgilanadi. Bu narx ustunligining ikkita asosiy manbasi –
90
Ko‘lam samarasi bu – ishlab chiqarish va xaridlar hajmi va o‘lchami bilan
asoslanadigan tejamkorlikdir. Tajriba egri chizig‘i esa (yoki ishlab chiqarishni
o‘zlashtirish egri chizig‘i) tajriba to‘plash jarayonini aks ettiradi. Mahsulot birligini
ishlab chiqarish xarajatlari vaqt o‘tishi bilan – ishlab chiqarish umumiy hajmining
o‘sishi bilan qisqaradi.
Qiymat, narx va qiymatning turli qismlariga aloqador bo‘lgan tajriba egri
chizig‘ining bir nechta turlari mavjud. Boston konsalting guruhi modelida barcha
raqobatchilar bir xil tajriba egri chizig‘iga ekanligi taxmin qilinadi (va shu sababli
mahsulotning nisbiy qiymati faqat bozor ulushiga va ishlab chiqarish hajmiga bog‘liq
bo‘ladi), biroq bu shart qator sabablarga ko‘ra asossiz bo‘lib chiqishi mumkin.
Bozorga keyinroq chiqqan firmalar yangi texnologiyalar ko‘rinishida ustunlikka ega
bo‘lishi va «kashfiyotchilar»ning xatolarini tahlil qilishi mumkin. Ya’ni, bozorda
birinchi paydo bo‘lgan firma eng katta ishlab chiqarish hajmiga va eng katta bozor
ulushiga ega bo‘lsada, bu mahsulot tannarxi unda eng past ekanligini anglatmaydi.
Bozor ulushi qanchalik muhim? Ayrim tadqiqotchilar korxona foydaliligi va
bozor ulushi o‘rtasida to‘g‘ridan-to‘g‘ri aloqa mavjudligini ko‘rsatadi. PIMS
ma’lumotlar bazasida bozor ulushi investitsiyalar qaytimi tushunilgan foydalilik bilan
eng kuchli o‘zaro aloqaga ega bo‘lgan. Bu o‘zaro aloqaning asosiy manbasi ilmiy-
tadqiqot ishlari, marketing va xaridlarda miqyos samarasi hisoblanadi (masalan, ulgurji
yetkazib berishga katta chegirma). Bozor ulushi eng katta bo‘lgan korxona eng katta
sotuv hajmiga ham ega bo‘lib, bunga marketing va ilmiy-tadqiqot ishlari xarajatlari
bog‘liq bo‘lgan. Mutlaq xarajatlar raqobatchilardan ko‘proq bo‘lishi, biroq sotuvdan
kichikroq foizni tashkil qilishi mumkin, bu esa foyda hajmining ortishiga olib keladi.
Sanoat mahsulotlari uchun foydalilik va bozor ulushi o‘rtasidagi o‘zaro aloqa iste’mol
mahsulotlari bilan taqqoslaganda kuchliroq bo‘lib chiqdi.
PIMS ma’lumotlar bazasi bo‘yicha tanlangan 2124 ta B2C bozor kompaniyalari
va sanoat tashkilotlari guruhi regressiya tahlili natijalari shuni ko‘rsatadi:
■ deyarli har doim bozor ulushi hajmi bilan bog‘liq bo‘lgan ROI ko‘rsatkichi
o‘zgarishlari investitsiyalar aylanuvchanligi (investitsiyalarga bo‘lingan savdo hajmi)
bilan emas, balki sotuvdan olingan foydadagi o‘zgarishlar (sotuvga bo‘lingan foyda)
91
bilan asoslanadi – bular investitsiyalar qaytimining ikkita asosiy tarkibiy qismlari
sanaladi;
■ sotuvdan olingan foyda hajmidagi o‘zgarishlarning asosiy ulushi sotuv hajmi
va xarid xarajatlari nisbati bilan bog‘liq.
PIMS ma’lumotlarining yana bir tahlili shuni ko‘rsatadiki, mahsulot sifati
foydalilik va sotuv hajmi o‘rtasidagi o‘zaro aloqalarni tushuntirib berishda asosiy
o‘zgaruvchi hisoblanadi. Mahsulot sifati foydalilikka ham to‘g‘ridan-to‘g‘ri, ham
bilvosita ta’sir ko‘rsatadi. To‘g‘ridan-to‘g‘ri ta’sir shundan iboratki, sifatning
yuqoriroq ekanligi qimmatroq narx belgilashga imkon beradi. Bundan tashqari,
mahsulot sifati bozor ulushiga sezilarli ijobiy ta’sir ko‘rsatadi: iste’molchilar sifati
yuqori bo‘lgan mahsulotlarni afzal ko‘radi. Bozor ulushining kattaligi sotuv hajmining
kattaligini anglatadi, bu esa mahsulot birligini ishlab chiqarish xarajatlari pasayishiga
olib keladi. Shunday qilib, mahsulot sifatining yuqoriligi bilvosita xarajatlarni
pasaytirishi mumkin.
Yuqorida bayon qilingan tadqiqotlarning natijalari korxonada faqat ikkita
strategik muqobil variant – yuqori sifat, yuqori narxlar va kichik ishlab chiqarish hajmi
yoki katta ishlab chiqarish hajmi va arzon narxlar (ya’ni sifatning pastroqligi) mavjud
degan an’anaviy nuqtai nazarga bog‘liqlikdan himoya qiladi.
Do'stlaringiz bilan baham: 
