|
Turkumlash bеlgilari
Xizmatlar turi
Iqtisodiy tabiati
Absalyut
Utilitar
Qaysi maqsadda ishlatilishi
Shaxsiy
Jamoa
Tijoratlashtirish darajasi
Tijorat
Notijorat
Tashkiliy shakli
Davlat va nodavlat
Ishlab chiqarish usuli
Sof
Aralash
Abstraktsiya darajasi
Idеal
Rеal
Lеgеtimligi
Lеgеtimli
Nolеgеtimli
Ekstеrnalizm
Ijtimoiy nе'matlar
Xususiy nе'matlar
27
Стаханов В.Н., Стаханов В.Д. Маркетинг сферы услуг: Учебное пособие. – М.:Экспертное бюро,
2001.7-бет
197
Xizmatlarni absolyut va utilitar kabi turlarga farqlash ularning iqtisodiy tabiatidan
kelib chiqadi. U yoki bu xizmatning o‘z qimmatdorligi unga absolyut qimmatdorlik
xarakterini beradi (masalan, aniq bir artistning chiqishi). Shu davrda utilitar xizmatlar
faqat ishlab chiqarish ehtiyojlarini (masalan, ta’minot, sotish va boshqalar) xamda
noishlab chiqarish ehtiyojlarini (masalan, uy-kommunal xo‘jaligi xizmatlari va
boshqalar) qay darajada qondirishi holatidagina zarur bo‘ladi.
Xizmatlarning eng keng tarqalgan sohalari bo‘lib, ishlab chiqarish va
noishlab chiqarish sohalari hisoblanadi. Shuning uchun xizmatlarni ishlab chiqarish va
noishlab chiqarish sohalariga turkumlanishini ko‘prok uchratish mumkin. Qoidaga
ko‘ra ishlab chiqarish sohasida xizmatlar ishlab chiqarish xarakteriga ega bo‘ladi
(yuklarni tashish, xo‘jalik kommunikatsiyalari va hakozo).
Bozor
iqtisodiyoti
sharoitida
xizmatlarning
tijoratlashuviga
katta
e’tibor beriladi. Bundan kelib chiqib xizmatlarni tijorat va notijorat turlariga bo‘lish
mumkin. Tijorat xizmatlari tovar xarakteriga ega bo‘ladi va foyda olish maqsadida
yoki boshqa iqtisodiy manfaat olish maqsadida ishlab chiqarish emas. Aholi turmush
darajasining o‘sishi bilan tijorat xarakteridagi xizmatlarning salmog‘i.
Xizmatlarning legitimliligi darajasi jamiyatning ijtimoiy – siyosiy tuzilishiga
ko‘proq bog‘liq bo‘ladi. Ma’muriy-bo‘yruqbozlik xo‘jalik yuritishida nolegitim
bo‘lgan xizmatlar (masalan, tijorat chayqovchiligi) bozor iqtisodiyotida legitim bo‘ladi
(erkin savdo).
Iqtisodiy rivojlanish, siyosiy demokratlashish va aholining xuquqiy ongi darajasi
qanchalik yuqori bo‘lsa, nolegitim xizmatlarning tarqalish sohalari shunchalik kam
bo‘ladi. Ko‘pchilik davlat, notijorat xizmatlari eksternaliyalarga (tashqi ta’sir) ega
bo‘ladi. Bu holatning mavjudligi ularni xususiy ne’mat sifatida qarashga yo‘l
qo‘ymaydi.
Ijtimoiy ne’matlar sifatida xizmatlar quyidagicha tavsiflanadi:
-bir butunlik, ya’ni ularni ayrim shaxslarga ko‘rsatib bo‘lmaslik;
-ajratib
bo‘lmaslik, ya’ni individni ushbu xizmatlardan foydalanish
jarayonidan ajratib bo‘lmaslik;
-ushbu turdagi xizmatlarni iste’mol qilishni me’yorlashning murakkabligi.
198
Yuqorida kayd etilgan xizmatlarni turkumlashtirish guruhlashti-rishidan tashqari
ularni moddiy (moddiy ehtiyojlarni qondirish bilan to‘g‘ridan-to‘g‘ri yoki bilvosita
bog‘langan) va nomoddiy (ma’naviy ehtiyojlarni qondirish bilan bog‘lik bo‘lgan),
oddiy (standart xizmat ko‘rsatish) va murakkab (kompleks xizmat ko‘rsatish), faol va
passiv, kungilli va majburiy va hakozolarga tabaqalashtirish mumkin.
Mohiyati bo‘yicha tavsifnomalarini ko‘pligini e’tiborga olgan holda xizmatlarni
foydali samarasi buyum shaklida emas, balki faoliyat shaklida insonga yoki buyumga
qaratilgan mehnat maxsuli sifatida qarash mumkin. Bunda xizmatlarga quyidagicha
ta’riflar berish mumkin:
-his qilib bo‘lmaslik, manbaidan ajratib bulmaslik, sifatining beqarorligi,
saqlanmasligi kabi o‘ziga xos xususiyatlarga ega bo‘lgan mehnat maxsuli sifatida;
-inson yoki buyumga qaratilgan faoliyat. Boshqacha qilib aytganda, xizmat, uni
ishlab chiqarish jarayonida mavjud bo‘ladi va inson yoki buyum tomonidan iste’mol
qilinadi;
-o‘ziga xos foydali narsalarni ishlab chiqarish va iste’mol qilish jarayoni bo‘lib,
qoidaga ko‘ra ularni yaratish tabiat buyumini o‘zgartirish bilan bog‘lik bo‘lmaydi va
shu vaqtning o‘zida inson xayot faoliyati xarakterini xamda buyumlarni foydaliligini
o‘zgartira oladi.
Bozor munosabatlariga o‘tish sharoitida yalpi ichki mahsulotni ishlab chiqarishda
xizmatlarning roli yuqoridir. Yaqin kunlargacha xizmatlar sohasini noishlab chiqarish
sohasi bilan bir xil deb hisoblashar edilar va bu sohaga quyidagi sohalarni kiritishar
edilar:
-uy-joy kommunal xo‘jaligi va aholiga maishiy xizmat ko‘rsatish;
-noishlab chiqarish sohasi va aholiga trasport va aloqa xizmatini ko‘rsatish;
-geologiya va yer osti boyliklarini qidirish (neft va tabiiy gazni chuqur qidirish va
burg‘ulashdan tashqari);
-sog‘likni saqlash, jismoniy tarbiya va ijtimoiy ta’minot;
-maorif;
-madaniyat va san’at;
-moliya-kredit va sug‘urta xizmati;
199
-boshqarish;
-jamoat tashkilotlari;
Natijada xizmatlar sohasidan yuk transporti va aloqa, savdo va umumiy
ovqatlanish, turizm xamda mexmonxona biznesi chiqarib tashlangan edi.
F.Kotlerning ta’kidlashicha, xizmatlar sohasi tarmoqlari nihoyatda turli tumandir.
Xizmat ko‘rsatish sohasiga davlat sektori o‘z sudlari, mehnat birjalari, kasalxonalari,
ssuda sinflari, militsiya, yong‘inga qarshi xavfsizlik xizmati, pochta, tartibga solish
organlari va maktablari bilan, xususiy notijorat sektori o‘z muzeylari, xayr-exson
tashkilotlari, masjidlari, kollejlari, jamg‘armalari va kasalxonalari bilan kiradi.
Xizmatlar sohasiga tijorat sektorining aviakompaniyalari, banklari, kompyuter xizmat
ko‘rsatish byurolari, mexmonxonalari, sug‘urta kompaniyalari, yuridik firmalari,
boshqaruv bo‘yicha maslahat firmalari, xususiy faoliyat yurituvchi shifokorlar,
kinofirmalar, santexnika ta’miri bo‘yicha firmalar, ko‘chmas mulkni sotuvchi firmalar
kiradi
28
.
Xizmatlar
sohasini
bunchalik
keng
tavsiflanishiga
qaramay,
F.Kotler
xizmatlar sohasi faqat yuqorida keltirilgan sohalar bilan cheklanmaydi deb
ta’kidlaydi. Xizmatlar sohasini bafsil ta’riflashga Lovelok urinib ko‘rgan va uni
V.D.Markova o‘z bayonida quyidagicha keltirib o‘tgan (11.3-jadval).
11.3-jadval
Do'stlaringiz bilan baham: | 
