Toshkent davlat iqtisodiyot untversiteti m. S. Qosimova, M. A. Yusupov

5 -ja d v a l.  B o z o m i  ta h lil  q ilis h   u ch u n   k o ’r s a tk ic h la r
Ko’rsatkichlar
Tavsifnoma
Son  k o ‘rsatkichlari
B o zo r sig ‘imi, b o z o m i  rivojlanish  dinam ikasi, 
firm aning b o zo rd ag i  ulushi,  b o zo r salohiyati  va 
b o sh q alar
Sifat k o ‘rsatkichlari
E htiyojning  tu zilish i,  xarid  m otivlari,  u lam in g  
dinam ikasi,  x arid jaray o n i,  ehtiyojlam i  stabillash, 
axbo ro tlash tirish
R aqobat m uhiti
R aqobatchi  firm alam in g   m ahsulot sotish  hajm i, 
foydalanayotgan  m arketing  strategiyalari, 
m oliyaviy q o ’llab -q u v v atlash   im koniyatlari
X aridorlar tuzilishi
X arid o rlar soni,  x arid o r  turi,  x aridorlar soni 
d inam ikasi,  x arid o rla m in g   hududiy xususiyatlari
T arm ov  tuzilishi
0 ‘xshash  to v arlar ta k lif qilayotgan  sotuvchiiar 
soni,  so tu v ch iiar  turi,  u lam ing  ishlab  ch iq arish n i 
tashkil  etish  darajasi,  raqobatdagi  potensial 
im koniyatlar,  ishlab  chiqarish  quvvatlari  hajm i
T aqsim lashning
tuzilishi
G eografik  x ususiyatlar,  sotish  tarm oqlarining 
xususiyatlari,  tran sp o rt  bilan  ta ’m inlanganligi
Tahlildan  tashqari  bozor  segm entini  tanlashda  segmentlashni 
rejalashtirish ko’zda tutiladi. Segmentlashni rejalashtirish jarayoni quyidagi 
bosqichlami o ’z ichiga oladi:
1.  Iste’molchilar talablari  va  tavsifnomalarini  aniqlash.
2.  Iste’molchilaming turli-tumanligi  va o ’xshashligi tahlili.
3.  Iste’molchilar  guruhlari  sohasini  ishlab  chiqish.
4.  Iste’mol  segmentini  tanlash.
5.  Raqobat muhitida kompaniya o’mini aniqlash.
6.  Barcha marketing — miks kompleksi chora-tadbirlari rejasini  ishlab 
chiqish.
Bozorni  segmentatsiyasining  rejalashtirish  jarayonini  tashkil  etishda 
quyidagi talablatga rioya qilish zarur:

---

• segmentlar  o ’zaro  bir-biri  bilan  farq  qilishi  zarur;
• har bir segmentga  faqat  iste’molchi  talabiga mos keluvchisini  kiritish 
zarur;
• iste’molchilami  tavsifnomalarini  firma tomonidan  o’lchash  mumkin 
bo’lishi  zarur;
•  har  bir  segment  razmer  bo’yicha  bo’lishi,  ya’ni  sotish  hajmi  va 
xarajatlami  qoplashni  o ’lchashi  kerak;
• har bir segment iste’molchilari axborotga ta’sir etish uchun va reklama 
kampaniyasini  o ’tqizish  uchun  oson  va tushunarli bo’lishi zarur.
Segmentatsiya jarayonining  muhim  bosqichi  bo’lib  bozorni  maqsadli 
segmentini  tanlash  hisoblanadi.
Maqsadli segmentni tanlash muammosi yetarli darajada murakkab bo’lib, 
uni  yechish uchun quyidagi  ketma-ketlikda turishi tavsiya etiladi:
•  segment  o ’lchamini  va  uni  o’zgarish  (o’sish,  kamayish)  tezligini 
o’matish;
• segmentni jalb  etuvchanlik  tuzilishini tadqiq  etish;
• o’zlashtirayotgan segment maqsadini va tashkilot resurslarini aniqlash.
Segment o’lchami uning miqdoriy o’lchamlari va birinclii navbatda sig’imi
bilan  tavsiflanadi.  Segment  sig’imini  aniqlash  uchun  tovarlar  hajmini, 
ushbu segmentda ularni umumiy sotish qiymati, bozor joylashgan tumanda 
yashovchi ushbu tovaming potensial iste’molchilari sonini aniqlash zarurdir.
Bozor sig’imini o’iganish asosida ishlab chiqarish quwatlarini shakllantirish 
uchun va tovar sotish bo’yicha taqsimlash tarmog’i tuzilishi uchun asos bo’lib 
hisoblanuvchi uning o’sish dinamikasi baholanadi. Shuni hisobga olish kerakki, 
ya’ni  bozor  faoliyati  natijalari  qo’llash,  bozorda  ishlash  bog’liq  xarajatlami 
qoplab,  rejalashtirilgan  foydani olishga kafolat berishi  kerak.
Segmentni  jalb  etuvchanligi  tuzilishni  tadqiq  etish  raqobat  darajasini 
o ’rganishni,  mavjud  mahsulotlar  raqobatbardoshligini,  xaridorlarga 
munosabatini,  taklif etilayotgan  va  mavjud  tovarlarga  bo’lgan  segment 
ehtiyojini barqarorligini, mavjud xaridor  ehtiyojlarini qondiruvchi mutlaqo 
yangi mahsulotni bozoiga kiritish zarurligi va imkoniyatini o’z ichiga oladi.
O’zlashtirayotgan  segment  maqsadlariga  erishish  uchun  zarur  bo’lgan 
tashkilotning  maqsad va resurslarini aniqlash strategik muhim ahamiyatga 
ega bo’lib, tashkilotni uzoq muddatli maqsadlariga mos holda joriy maqsadlari 
bilan amalga oshirish hamda shunga mos holda  maqsadli bozorda  ishlash 
uchun  potensial  imkoniyat  resurslarini  yetarlimi  yoki  yo’qligini  o’matish 
uchun zarurdir. Buning uchun tavakkalchilikni (riskni) hisoblash maqsadga 
muvofiq.  Tashkilotning  tavakkalchiligini  hisoblash  uchun  maxsus

---

marketing,  konsalting  kompaniyalarini  taklif  qilish  mumkin.
Im koniy  bozor  segm entlari  sonini  optim allashtirish  uchun 
konsentrlangan  va  dispersli  uslublami  ishlatish  mumkin.  Konsentrlangan 
uslub kelgusidagi yaxshi segmentni ahtarishga asoslangan. U uncha qimmat 
bo’lmagan,  lekin  katta  vaqt  xarajatlarini  talab  qiladi.  Dispersli  uslub  bir 
vaqtning  o’zida  bir  necha  bozor  segmentida  ishlashni  ko’zda  tutadi, 
keyinchalik  ma’lum  davrdagi  faoliyat  natijalarini  baholash  yo’li  bilan 
samaraliroq  bozor  segmentini  tanlaydi.
Foydali bo’lgan segment joriy sotuvning yuqori darajasiga, yuqori o’sish 
sur’atiga, yuqori foyda normasiga, sotish kanali talablariga real va raqobatga 
chidamli  bo’lishi  kerak.  Bozordagi  faoliyat  strategiyalarini  asoslashda  uch 
turdagi  strategiyalar  ishlatilishi  mumkin:1
•  differensiallanmagan  marketing;
•  differensiallangan  marketing;
• konsentrlangan  marketing.
Amaliyot  shuni  ko’rsatadiki,  bozor  munosabatlarini  tiklanishi  va 
shakllanishi  davrida  tadbirkorlik  tuzilishida  ko’plab  korxonalar 
differensiallanmagan  marketing  strategiyasini  ushlab  turdi.  Bu  strategiya 
firmani  xaridorlami  xarid jarayoni  va  tovaiga  bo’lgan  munosabat  hamda 
motivatsiyasidagi  turli-tumanlikda  emas,  balki  xaridor  ehtiyojlarida 
qiziqishni umumiyligiga mo’ljalni oladi.
Bunday  tovarlar  va  marketing  dasturlarini  ishlab  chiqish  orqali  firma 
o’z  maqsadiga xaridorlami  o’rtacha  massasini qondirib erishishi  mumkin. 
Strategiyani  ishlatuvchi  firmalar  muvaffaqiyatining  muhim  omili  bo’lib 
standartlashtirishi  va  tovar  ishlab  chiqarishni  umumiyligi  hisoblanadi. 
DifFerensiallanmagan  marketing  strategiyasi  mahsulot  ishlab  chiqarish  va 
sotishda qam xarajatlami ta’minlaydi. Biroq X.Meffert ta’kidlaganidek,  “bu 
strategiya zamonaviy marketing tamoyillariga qarama-qarshi turadi”.
Marketingni  zamonaviy  konsepsiyasida  ikkita  strategiya  ko‘riladi: 
differensiallangan va  konsentrlangan  marketing.
Differensiallangan  marketing strategiyasida firmadan uning faoliyatini 
bir  necha  segmentda  ular  uchun  maxsus  ishlab  chiqarilgan  tovarlar  va 
marketing  dasturlari  bo’lishini  talab  qiladi.  Bu  strategiya  xaridorlaming 
motivlari va tushunchalariga mos keluvchi marketing dasturi va xaridorlaiga 
mo’ljallangan  marketingni  asosiy  tamoyiliga  mos  keladi.  Bu  strategiya 
xaridomi  bozordagi  holatini  to’liq  ifodalaydi,  shuning  uchun,  qoidaga

---

ko’ra,  yuqori  sotish  hajmini  va  konsentrlangan  marketing  strategiyasiga 
nisbatan  kichik tavakkalchilik darajasini ta’minlaydi.
Differensiallangan  marketing  strategiyasi  yuqori  investitsiya,  ishlab 
chiqarish  va  boshqarish  xarajatlarini  talab  qiladi,  shuning  uchun  u  yirik 
korxonalar  uchun  zarurdir.  Mahsulot  differensiatsiyasi  —  turli  bozorga 
chiqishning keyingi imkoniyatidir. Bu birinchi navbatda tovar taqsimlashda 
diversiflkatsiya strategiyasini olib borishga asoslanadi.
Konsentrlangan marketing strategiyasi korxonalardan bozoming foydani 
segmentiga, ya’ni bitta yoki bir necha segmentiga e’tibomi qaratishni talab 
qiladi. Bu bozor segmentiga firma bitta yoki bir necha mahsulot bilan hamda 
maqsadli  marketing  dasturi  bilan  yondoshadi.  O’z  mazmuniga  ko’ra  bu 
strategiya  bozor  chuqurchasi  kontseptsiyasiga  mos  keladi,  ya’ni  shunday 
bozor segmentida ishlash kerakki, tovar ushbu firma va uning etkazib berish 
im koniyatlari  uchun  ko’proq  mos  keluvchi  b o ’lib  hisoblanadi. 
Konsentrlangan marketing  strategiyasi  ko’proq kichik va o ’rta korxonalar 
uchun  mos keladi,  chunki  bozoming barcha segmentlarida ishlash  uchun 
hamda qayta yetarli  moliyaviy vositalami bo’lishi talab etilmaydi.
Bozomi pozisiyalashtirish  — bu alohida bozor segmentlarida mahsulot 
kontsepsiyasini  aniqlash  texnologiyasidir.  Pozitsiyalashtirishning  maqsadi
— mavjud va shakllanayotgan fikrlami tadqiq qilish, xaridorlar yoki ulaming 
guruhini mahsulot parametrlariga bo’lgan munosabatini baholash tahlilidan, 
maqsadli bozomi ushbu segmentida mahsulotni raqobatbardoshli afzalligini 
ta ’minlashda  shunday  tovar  pozitsiyasini  marketing  chora-tadbirlarini 
o ’tkazish  yo’li  bilan  tuzishdan  iborat.
Mahsulotni samarali  pozitsiyalashtirish uchun  talab va  taklifni  muhim 
tavsifnomalarini,  xarid  to ’g’risida  qaror  qabul  qilishda  mo’ljal  bo’lib 
hisoblanuvchi  omillar  ta’sirini  o’matish  va  o’rganish  zamr.  Aniqlovchi 
omillar esa mahsulot sifati, sifat darajasi, ishonchliligi, energohajmi, dizayni 
va tovami raqobatbardoshligini boshqa ko’rsatkichlari bo’lishi  mumkin.
Bozorni  pozitsiyalashtirishni  to’g’ri  tashkil  etilishi  marketing  rejasi  va 
kompleksini  samarali  ishlab  chiqarish  shart-sharoiti  bo’lib  hisoblanadi.
Qisqa  xulosalar
Xaridorlaming tovarlami sotib olishdagi xulq-atvorlari, talabi va tovarlarga 
munosabatidagi  xususiyatlariga  qarab,  guruhlarga  ajratishni  bozor 
segmentatsiyasi  deyiladi.
Bozor  segmenti-bu  iste’molchilar,  tovarlar,  raqobatchilaming  shunday 
ajratilgan  qismiki  ,  ular uchun  umumiy  xususiyatlar xosdir.  Bozomi  to’g’ri

---

segmentlash,  shu  segmentning  spetsifik  ehtiyojlariga  qat’iy  rioya  qilingan 
holda  kam  xarajatlar bilan tovar yetkazib berishni  to’g’ri tashkil  qilishdan 
iboratdir.
Bozor  segmentatsiyasining  makrosegmentlash,  mikrosegmentlash, 
ichkarida  segmentlash,  chuqurda  segmentlash,  awaldan  segmentlash, 
yakuniy segmentlash  kabi turlari  mavjud.
Bozor  segmentatsiyasining  tamoyillari  quyidagilardir:  geografik, 
psixografik,  demografik,  xulq-atvor  tamoyillari.
Maqsadli bozorlami tanlash - bu bozoriami aniqlash bo’yicha, korxona 
marketing  faoliyatining yo’nalishlaridan bin  bo’lib,  u aynan shu  bozorda 
o’zining  asosiy  raqobatchilariga  nisbatan  samarali  faoliyat  olib  boradi. 
Maqsadli  bozorlami  tanlash  -  joriy  talabni  aniqlashni,  talabni  bashorat 
qilishni, bozor segmentatsiyasini,  maqsadli bozomi aniqlashni va bozorda 
ma’lum qulay holatni (pozitsiyani) egallashni taqazo etadi.
N azorat  va  muhokama  uchun  savollar
1. Bozor segmentatsiyasi deganda nimani  tushunasiz?
2. Bozor segmentatsiyasining qanday turlarini  bilasiz?
3. Bozor segmentatsiyasining  asosiy tamoyillarini  aytib bering.
4. Maqsadli segmentni tanlash deganda nimani tushunasiz?
5.  Makrosegmentlash deganda nimani tushunasiz?
6.  Mikrosegmentlash mazmunini ifodalab bering.
7.Tovarni pozitsiyalashtirish deganda nimani  tushunasiz?
8. Bozor chuqurchasi deganda  nimani tushunasiz?
9.Awaldan va yakuniy segmentlash  mazmunini tushuntirib bering.
lO.Segventatsiya kengligi deganda nimani tushunasiz?
Asosiy adabiyotlar
1.Багиев  Г.Л., Тарасевич  B.M.  Маркетинг: Учебник для  ВУЗов.  Под 
общ.ред.  Г.Л.Багиева -   СПб.:  Питер,  2005.
2. Ахунова Г.Н. Маркетинг. Учебное пособие. —Т.: 2005.
3.Қосимова М.С., Эргашхўжаева Ш.Ж. Маркетинг. Ўқув қўлланма.  - 
Т.:  ТДИУ,  2004.
4. www.bci-marketing.aha.ru.
5. www.marketing.al.ru/index_0007.shtml.

---