Toshkent davlat iqtisodiyot univyersityeti a. Sh. Bekmurodov, Z. A. Abdullayev, B. M. Badalov

VIII- bob. HOSILAVIY MOLIYAVIY INSTRUMENTLAR 
(DYERIVATIVLAR) BOZORI 
8.1. Xalqaro derivativlar bozorining umumiy tavsifi. 
Oxirgi o‗ttiz yil davomida xalqaro moliya bozorida hosilaviy instrumentlar 
muhim ahamiyat kasb etib, katta ehtimol balan ham aytish mumkinki, hozirgi 
kunda moliya bozorining eng tez rivojlanayotgan sektori hisoblanadi. Derivativlar 
deb nomlanishining asosiy sababi bu moliya bozorida mavjud moliyaviy aktivlar 
yuzasidan tuzilgan kelgusida bajarilishi mumkin bo‗lgan shartnomalar tovar 
sifatida ayriboshlanadi. Hozirgi kunda, xalqaro moliya bozoridagi tovarlarning 
ayriboshlash savdolarida fyucherslar va optsionlar aktiv qo‗llaniladi. Bundan 
tashqari turli xildagi forvard shartnomalari, svoplar va boshqa turdagi xosilaviy 
moliyaviy instrumentlar moliya institutlari, fond boshqaruvchilari va korporativ 
g‗aznachilar tomonidan aktivlarni ayriboshlashda faol qo‗llaniladi. Hosilaviy 
moliyaviy instrumentlar qarz majburiyatli qimmatbaho qog‗ozlar chiqarishda, 
tovonlar to‗lashda, investitsiyalarni joylashtirish va ularning imkoniyatlaridan 
maksimal foydalanishda, ko‗chmas mulk haqiqiy egasidan investorlarga risklarning 
ko‗chirishda va boshqa moliyaviy operatsiyalarda foydalaniladi. Ma‘lumki, moliya 
bozorida, valyuta kurslari, foiz stavkalari, obligatsiyalar, ustav kapitali va boshqa 
moliyaviy aktivlar instrumentlari bo‗lib xizmat qiladi va ular doimo tebranish 
xususiyatiga ega. Ularning doimiy tebranishi moliya bozori ishtirokchilari uchun 
bir tomondan risklarni yuzaga keltirishga xizmat qilsa, ikkinchi tomondan bu 
risklardan himoyalanish uchun xizmat qiladi. Hozirgi kunda xalqaro moliya 
tizimiga kimlar xizmat qilishi va qancha kishi undan tashqarida xizmat 
qilayotganligi, hosilaviy instrumentlar qanday ishlashini tushunishimiz va ulardan 
qanday foydalanishimiz hamda ularning narxi qanday shakllanishini tushunib 
olishimiz muhim hisoblanadi. Hosilaviy moliyaviy instrumentlar bozori biz 
o‗ylaganimizdan ko‗ra katta bo‗lib, mavjud aktivlar jihatidan, aktsiyalar bozoridan 
katta hisoblanadi. Ulardan asosiy foydalanuvchilar bo‗lib, spekulyatorlar, 
xedjerlovchilar va arbitrajchilar xedjing, spekulyativ va arbitraj operatsiyalarida 
qo‗llashadi.