Toshkent davlat iqtisodiyot universiteti y. E. Aliev, J. S. Fayzullayev innovatsion iqtisodiyot

Texnologiyalar transferi markazlari (TTM)ilmiy-texnik natijalarning tijoratlashuvini tezlatishi, kichik innovatsion korxonalar, jumladan, texnoparklar va innovatsion-texnologik markazlar tarkibida yaratishni ta’minlashi ko‘zda tutilgan (3.2.1-jadval).


3.2.1-jadval
Texnologiyalar transferi markazining asosiy vazifalari⁵³

Texnologiyaning rivojlanish bosqichlari	Texnologiyalar transferi bosqichlari
Ilmiy-tadqiqotchilik ishlari bosqichlarini bajarish Texnologiyani amalga oshirish imkoniyatini tekshirish	Tadqiqot natijalarini e’lon qilish Patent arizalari berish Anjuman va ko‘rgazmalarda qatnashish Ilmiy-tadqiqotchilik ishlari natijalariga egalikhuquqini sotish
Tajriba-konstruktorlik ishlari bosqichlarini bajarish Mahsulotni sinov namunasi Texnologiya prototipi Texnik jihatdan amalga oshirish imkoniyatini tasdiqlash	Texnologiyani amalga oshirish uchun kichik korxona tashkil etish Texnologiyani sotish
Texnologiyani maromiga etkazish Bozor namunalari yaratish Sinov tariqasidagi sotuvlar Servisni tashkil qilish Ruxsatnoma olish Sertifikatsiya	Mahsulotni ko‘paytirish (kichik seriyada) va sotish Foydalanuvchilarni o‘rgatish Dillerlarni o‘rgatish Servis Texnologiyani sotish Korxona aksiyalarini sotish Biznesni sotish
Sanoat texnologiyasi yaratish Ommaviy ishlab chiqarishni tashkil etish Mahsulotni sertifikatsiyalash va ishlab chiqarish Diversifikatsiya	Mahsulot va xizmatlarni sotish Servis Texnologiyani sotish Korxona aksiyalarini sotish Biznesni sotish
Ishlab chiqarishni kengaytirish Mahsulotlarni ko‘paytirish Ishlab chiqarishnisertifikatsiyalash Ishlab chiqarish va mahsulotniyangilash Diversifikatsiya	Mahsulot va xizmatlar sotish Servis xizmati Foydalanuvchilarni o‘rgatish Dillerlarni o‘rgatish Texnologiyani sotish Korxona aksiyalarini sotish Biznesni sotish

Shuni ta’kidlash joizki, TTM tizimining samarali ishlashiga qator omillar to‘sqinlik qiladi. Ularning orasidan quyidagilarni alohida ajratib ko‘rsatish maqsadga muvofiq:

• 
  mintaqalar miqyosida innovatsion jarayonlarni boshqarishning sust tashkil etilganligi;
  
• 
  ko‘pchilik TTMda ichki va xorijiy bozorlarga chiqish bilan bog‘liq muammolar;
  
• 
  TTM tashkil qilish va faoliyat ko‘rsatishi uchun resurslar bazasining etarli emasligi;
  
• 
  innovatsion faoliyat kuchayishini rag‘batlantiradigan me’yoriy-huquqiy asoslarni etarli darajada emasligi.
  

Hozirda internet tarmog‘ida ommalashib borayotgan Cloud tizimi iqtisodiyotda ham o‘z ta’siriga egadir. Bunga misol sifatida texnologiyalar konsorsiumini tuzilishini keltirish mumkin. Unga ko‘ra, firmalar gorizontal yo‘nalishda koalitsiyalartuzishadi. Bu koalitsiyalarning maqsadi birgalikda innovatsiyalarni joriy etish, joriy etish bo‘yicha tajriba almashinish va birgalikda innovatsion loyihalarni moliyalashtirishdir. Ushbu ishlar texnologik innovatsiyalarni yaratishda tannarx pasayiga olib kelishini hisobga oladigan bo‘lsak, ular eng samarali hamkorlikda ishlarni tashkil etadi.
Hozirda ishlab chiqarish korxonalarini modernizatsiya qilish, barcha resurslardan tejamli foydalanish va buning natijasida ichki hamda tashqi bozorda raqobatbardosh, innovatsion, yuqori texnologiyaga asoslangan, eksportga yo‘naltirilgan va import o‘rnini bosadigan mahsulotni ishlab chiqarishni kengaytirish talab etiladi.
Ayniqsa, real sektor korxonalari ishlab chiqarish samaradorligini oshirish , raqobatbardoshligini ta’minlashda innovatsion texnologiyalardan samarali foydalanish to‘g‘risida fikr yuritar ekanmiz, avvalambor, innovatsion faoliyat tushunchalari mohiyatini o‘rganib olishimiz lozim.
O‘tgan asrning o‘rtalarida tobora rivoj topgan ilmiy-texnik revolyusiya, ishlab chiqarishning texnologik o‘zgarishlari o‘sha davrning barcha mulkdorlar, tadbirkorlar hamda iqtisodchilar diqqat markazida bo‘ldi. Bu kabi o‘zgarishlar ilmiy tilda – innovatsiya atamasi bilan ifodalana boshlandi. Bugungi zamonimizda – innovatsiya tushunchasi biron bir turdagi faoliyatni tarkibiy jihatdan yangilash, tubdan o‘zgartirish, xo‘jalik faoliyati sub’ektlari tomonidan ilmiy-texnik tashkiliy, boshqaruv va boshqa yangiliklarning yaratilishi tarqalishi hamda joriy etilishini anglatmoqda.
Jahon amaliyotida “innovatsiya” atamasi bozorga tadbiq etilgan yangi yoki takomillashtirilgan mahsulot yoki amaliy faoliyatda foydalanilayotgan ilg‘or texnologik jarayon yoki insonlar turmush sharoitini yaxshilash maqsadida yaratilgan innovatsion faoliyatning yakuniy natijasi sifatida belgilanadi. U hayotga tadbiq etilganidan keyin barcha xususiyatlarga ega bo‘lib ayirboshlash natijasida jamiyat a’zolariga ijtimoiy-iqtisodiy yoki ma’naviy naf keltiruvchi tovarlarga – innovatsiya deyiladi.
Fikrimizcha hozirgi zamon raqobat muhitida faoliyat yuritayotgan ilg‘or tadbirkor faqatgina innovatsiyalar, yangiliklar yordamida bozorda o‘zining mavqeini mustahkamlashi hamda daromadini yuqori darajasiga erishishi mumkin. Iqtisodiy sharoitlarni chuqurlashtirish sharoitida korxonalarni innovatsion texnologiyalar yordamida rivojlantirish ustuvor vazifalar qatoriga kiradi. Dunyoning aksariyat davlatlarida hukm surayotgan bozor iqtisodiyoti bozor sub’ektlari oldiga ilm-fan yutuqlari ya’ni innovatsion texnologiyalardan turmushimizning har bir jabhasida joriy etish va ulardan to‘liq foydalanish vazifasini qo‘ymoqda.
Aynan shu maqsadda, zamonaviy resurs tejovchi texnologiyalarni kichik va yirik korxonalar faoliyatiga tadbiq etish bosqichlari va usullarini, amaliy yondashuvlarni ishlab chiqish muhim hisoblanadi. Korxonalar innovatsion rivojlanish strategiyasi rivojlantirish bo‘yicha zaruriy tavsiyalar ishlab chiqish lozim.
Bizga ma’lumki, AQSH, Xitoy, Yaponiya,Germaniya kabi dunyoning eng rivojlangan davlatlari aynan innovatsion texnologik rivojlanish strategiyasini to‘g‘ri qo‘llaganliklari sababli jahonda mutloq ustunlikka erishganlar. YUqori iqtisodiy ko‘rsatkichlarga ega mamlakatlar avvaldan kuchli innovatsion texnologik salohiyatga ega bo‘lib, sanoati rivojlangan hisoblanadi. Ular strategiyasining bosh maqsadi sanoatning mashinasozlik, avtomobilsozlik, to‘qimachilik kabi etakchi tarmoqlarni taraqqiy ettirish, ishlab chiqarish infratuzilmasini qulay shakllantirish, yaratilayotgan kashfiyotlar va ixtirolarni ishlab chiqarishga tezkor tarzda yo‘naltirish va bu orqali iqtisodiy rivojlanishni yaqin davrlarga prognoz qilishdan iborat.
Bugungi kunda dunyoda barcha sohalarda sifatli o‘sishni ta’minlovchi yangiliklarni amaliyotga dadil tatbiq etish jamiyatni va iqtisodiy rivojlanishni harakatlantiruvchi kuchga aylanganini ko‘rsatmoqda. O‘zini iqtisodiyotida innovatsion modellarini va “aqlli” texnologiyalarni qo‘llayotgan mamlakatlar eng muvaffaqiyatli va barqaror davlatlar hisoblanadi. Ularning izchil ravnaq topishi, jahon bozorlaridagi raqobatbardoshligi hududidagi tabiiy resurslarni eksport qilish va jismoniy mehnatdan foydalanishga emas, balki innovatsion g‘oyalar va ishlanmalarga asoslanadi. Iqtisodiyotida amalga oshirilayotgan innovatsion faoliyat, ya’ni xo‘jalik yurituvchi sub’ektlar tomonidan fan-texnik, tashkiliy va boshqaruv sohalariga oid hamda boshqa turdagi yangiliklarni yaratib, ulardan foydalanish va keng yoyish iqtisodiyotni modernizatsiyalashning mazmun-mohiyatini tashkil etadi.
Texnologik innovatsiyalar deganda yuridik shaxsning texnologik yangi mahsulotlar va jarayonlarni, shuningdek mahsulotlar va jarayonlarda sezilarli darajada takomillashtirishlarni, texnologik yangi va sezilarli darajada takomillashtirilgan xizmatlarni, xizmatlar ishlab chiqarilishi (etkazib berilishi) bo‘yicha yangi yoki sezilarli darajada takomillashtirilgan usullarni ishlab chiqish va joriy etish bilan bog‘liq faoliyati nazarda tutiladi. Texnologik innovatsiyalar yuridik shaxs tomonidan birinchi marotaba ishlab chiqilayotgan mahsulotlar, jarayonlar, xizmatlar va usullar shaklida (agar ular boshqa yuridik shaxslar tomonidan qo‘llanilayotgan bo‘lsa ham) bo‘lishi mumkin.
Texnologik innovatsiyalarning ikkita turi mavjud. Bular: mahsulotlar bo‘yicha innovatsiyalar va jarayonlar bo‘yicha innovatsiyalar.
Sanoat ishlab chiqarishida mahsulot bo‘yicha innovatsiyalar texnologik yangi va takomillashtirilgan mahsulotlarni tayyorlash va joriy etishni o‘z ichiga oladi. Texnologik yangi mahsulot – texnologik xususiyatlari (funksional belgilari, konstruktiv yo‘l bilan bajarilishi, qo‘shimcha jarayonlar, shuningdek qo‘llaniladigan tarkibiy qismlar va materiallar tarkibi) yoki qo‘llanilish maqsadi prinsipial jihatdan yangi yoki yuridik shaxs tomonidan ilgari ishlab chiqarilgan shunga o‘xshash mahsulotdan sezilarli darajada farq qiluvchi mahsulotdir. Bunday innovatsiyalar prinsipial jihatdan yangi texnologiyalarga yoki mavjud texnologiyalardan, tadqiqot va ishlanmalar natijalaridan foydalanishga asoslangan bo‘lishi mumkin.
“Texnologik konsorsiumlarning 4 turi mavjud:
ishlab chiqarish samaradorligini koalitsiyalar orqali takomillashtirish;
o‘zgarmas kapitalga investitsiyalar kiritishdagi xarajatlarni bo‘lishish;
texnologiyalarni ortiqchalik samarsini oshirish uchun o‘zaro bo‘lishish;
narx diskriminatsiyasi orqali innovatsiyalar xarajatini o‘zaro taqsimlash.
Texnologik jihatdan takomillashtirilgan mahsulot – bu yuqoriroq samarali tarkibiy qismlar va materiallardan foydalanish yoki undan ortiq texnik tarkibiy qismlarini qisman o‘zgartirish (kompleks mahsulotlarda) yo‘li bilan ishlab chiqarilishining sifat bo‘yicha xususiyatlari yaxshilanadigan va iqtisodiy samaradorligi oshadigan mahsulotdir.
Innovatsion texnologiyalar doirasidagi ilmiy yondashuvlar shuni ko‘rsatadiki, investitsiyalarga bag‘ishlangan adabiyotlarda xorijiy tajribalarga asoslanib biror tizim yoki korxonani har jihatdan rivojlanishi mustahkam milliy innovatsion tizim mavjudligi bilan belgilanadi.
Bugungi kunda innovatsion texnologiyalar eng muhim strategik resurs hisoblanadi. Chunki, sanoat va moliyaviy texnologiyalarning amaliyotga joriy etilishi korxonalarda ishlab chiqarish infratuzilmasining rivojlanishi, intellektual potensialni oshishi, eksportga yo‘naltirilgan mahsulotlarning ishlab chiqarilishi hamda mamlakatda valyuta zahiralarining jamg‘arilishi kabi iqtisodiy masalalarning ijobiy hal etilishiga olib keladi.
Innovatsiyalar haqida gap yuritganimizda milliy innovatsion tizimni shakllantirish muhim omillardan biri sanaladi. Bunday innovatsion tizimni tashkil etishdan asosiy maqsad innovatsion rivojlanishni rag‘batlantirish, yuqori texnologiyalarni joriy etish, davlat ilmiy-tadqiqot muassasalari, ishlab chiqarish va xususiy mulk egalari, tadqiqotchilar va oliy ta’lim muassasalari o‘zaro aloqasini rivojlantirish hisoblanadi. Natijada innovatsiyalarni rivojlantirish jarayonlari tezlashishi ro‘y beradi.
Iqtisodiyotda innovatsion faoliyatni rivojlantirishning tashkiliy-iqtisodiy mexanizmlarini takomillashtirishda eng avvalo institutsional qo‘llab-quvvatlash zarur. Bunda mamlakatni etakchi tarmoqlarini innovatsion mahsulotlarni ishlab chiqarishga yo‘naltirilgan ixtisoslashgan xo‘jalik yuritishning yangi modelini shakllantirish talab etiladi. Innovatsion faoliyatni shakllantirish doirasida yagona huquqiy normalar tizimini yaratish, unda innovatsion faoliyatni tartibga soluvchi, ilm-fan sig‘imiga ega ishlab chiqarish sohasida asosiy atamalarni aniqlashtiruvchi, innovatsion biznesni davlat tomonidan qo‘llab-quvvatlash (respublika va hududiy darajada) choralari, shuningdek, intellektual mulkni himoya qilish bilan bog‘liq bir asosiy me’yoriy hujjatlarni ishlab chiqish lozim.
Innovatsion iqtisodiyotni rivojlanishiga zamonaviy moliya-kredit mexanizmi bilan ko‘maklashayotgan tizimlarga rag‘batlantirish mexanizmini yaratish, innovatsion faoliyatini moliyalashtirayotgan tijorat banklariga maxsus imtiyoz va pereferensiyalar tizimini o‘rnatish kerak. Innovatsion faoliyatini rag‘batlantirish uchun soliq imtiyozlari va soliqqa tortish umumiy darajasini pasaytirish yo‘li bilan ularning xo‘jalik yuritish sharoitini takomillashtirish, venchurli moliyalashtirish tizimini kengaytirish, yirik kompaniyalar, tijorat banklari, sug‘urta korxonalarning innovatsion biznes sub’ektlari bilan hamkorligini ta’minlashga erishish lozim. Innovatsion mahsulot bozorlari “muhit” va “sotish” o‘rtasidagi munosabatni kengaytirish, bunda ularning qimmatli qog‘ozlar, birinchi navbatda, korporativ bozorda, mehnat va resurslar bozorlarida, shuningdek, birjalar, sotuvlarda, yarmarkalar va auksionlarda faolligiga erishishni ta’minlash darkor.
Jarayonlar bo‘yicha innovatsiyalar texnologik yangi yoki texnologik jihatdan sezilarli darajada takomillashtirilgan ishlab chiqarish, shuningdek mahsulotlarini etkazib berish usullarini ishlab chiqish yoki joriy etishni o‘z ichiga oladi. Bu turdagi innovatsiyalar yangi ishlab chiqarish asbob-uskunalaridan, ishlab chiqarish jarayonini tashkil etishning yangi usullaridan foydalanishga yoki ularni birgalikda qo‘llashga, shuningdek tadqiqot va ishlanmalar natijalaridan foydalanishga asoslangan bo‘lishi mumkin. Bunday innovatsiyalar, odatda, korxonada ilgari mavjud bo‘lgan mahsulotlarini ishlab chiqarish yoki etkazib berishning samaradorligini oshirishga qaratilgan bo‘lishi, shuningdek odatdagi usullar yordamida amalga oshirish imkoni bo‘lmaydigan texnologik jihatdan yangi yoki takomillashtirilgan mahsulotlarni ishlab chiqarish yoki etkazib berish uchun mo‘ljallangan bo‘lishi mumkin.
Jarayonlar bo‘yicha innovatsiyalarni korxona birinchi bo‘lib joriy qilgan bo‘lishi muhim emas.
Texnologik innovatsiyalarga quyidagilar kirmaydi:
mahsulotdagi estetik (rangida, bezatilishida) o‘zgartirishlar;
mahsulotning konstruktiv vazifalarini o‘zgartirmaydigan, uni tarkibiy qismi hisoblangan materiallar va komponentlarning ko‘rsatkichlariga, xususiyatlariga, narxiga etarlicha sezilarli ta’sir ko‘rsatmaydigan texnik va tashqi ko‘rinishda sezilarsiz darajadagi o‘zgartirishlar;
vaqtinchalik talabni va korxona daromadlarini ta’minlash maqsadida korxona tomonidan ilgari ishlab chiqarilmagan, ammo mahsulotlar, ishlar, xizmatlar bozorida etarlicha ma’lum bo‘lgan mahsulotlar, ishlar, xizmatlar ishlab chiqarishini yo‘lga qo‘yish (boshqa ixtisoslik bo‘yicha bo‘lishi ham mumkin) evaziga ularning turlarini ko‘paytirish. Masalan, mashinasozlik zavodida mavsumiy talabdan foydalangan holda yozgi davrda boshqa ixtisoslik bo‘yicha mahsulotlar ishlab chiqarilishi;
ma’lum modeldagi qo‘shimcha dastgohlarni o‘rnatish, hatto ularni shu modelning oxirgi modifikatsiyaga almashtirish evaziga ishlab chiqarish quvvatlarini kengaytirish;
to‘laligicha boshqa korxona tomonidan ishlab chiqarilgan va tayyorlangan innovatsion tovarlar, ishlar, xizmatlarni sotish;
tashkiliy va boshqarish bo‘yicha o‘zgartirishlar.
Innovatsion faoliyatda davlat va xususiy sherikchilik asosida kooperatsiya aloqalarning turli shakllarini amalga oshirish, kichik texnologik zonalarni rag‘batlantirish va moliyalashtirish bo‘yicha maxsus dasturlarni ishlab chiqish, shuningdek, ilmiy-texnik mahsulotlar bo‘yicha davlat buyurtmalari tizimini kengaytirishga erishish lozom. Innovatsion mahsulotlarni ishlab chiqaruvchi korxonalar uchun innovatsion xizmatlar bozori infratuzilmasini shakllantirish, maslahat xizmatlarini ko‘rsatish bo‘yicha ilm-fan institutlarini rivojlantirish hamda professional innovatsion menedjment tizimini shakllantirish zarur.
Mamlakatimizda innovatsion faoliyatni rivojlantirish bo‘yicha maxsus kurslarni tashkil qilish va ushbu yo‘nalish bo‘yicha mutaxassislar malakasini doimiy oshirib borish, shuningdek o‘quv, ilmiy-tadqiqot va innovatsion faoliyatni boshqarish masalalari bo‘yicha yangi innovatsion loyihalarni yaratish talab etiladi.
Iqtisodiyotni turli sohalarida innovatsion mahsulotlarni ishlab chiqarishga xizmat qiluvchi innovatsion klasterlarni tashkil etish va ular faoliyatini rag‘batlantirishga alohida e’tibor qaratish lozim. Ushbu yo‘nalish innovatsion faoliyatni ilmiy-tadqiqot muassasalari, yirik sanoat korxonalari, moliyaviy tuzilmalar va hukumat organlari bilan klaster bo‘g‘inlari doirasila kooperatsiya aloqalarini o‘rnatish muhim hisoblanadi. Bu jarayonda ishtirok etayotgan sub’ektlar uchun o‘zaro barqaror manfaatli aloqalarni shakllantirish, tashqi va ichki bozorlarda raqobat ustunliklarga erishish o‘ta muhim vazifalardan hisoblanadi. Innovatsion klasterlarni shakllantirish va ularga innovatsion faoliyat yuritishi uchun shart-sharoit yaratish davlatning iqtisodiy siyosatining ustuvor yo‘nalishi hisoblanadi va u alohida kichik innovatsion korxonalarni qo‘llab-quvvatlashga yo‘naltirilishigina emas, balki turli hajimdagi va turdagi faoliyatni birlashtiruvchi “yuqori texnologiyalar” tizimini rivojlantirishni rag‘batlantirishga asoslanmog‘i lozim.
“Ko‘chirib o‘tkazish” strategiyasimavjud xorijiy ilmiy-texnika salohiyatidan foydalanish va yangiliklar kiritishni o‘z iqtisodiyotiga ko‘chirib o‘tkazishdan iborat. Bu strategiya birinchi navbatda, Yaponiyada ikkinchi jahon urushidan keyingi yillarda foydalanilgan, AQSH, Angliya, Fransiya, Rossiya kabi rivojlangan mamlakatlarda xorijda talab yuqori bo‘lgan yangi mahsulotlar ishlab chiqarishni o‘zlashtirish uchun yuqori samarali texnologiya litsenziyalar xarid qilingan, kelgusida fundametal tadqiqotlar va loyihalardan tortib to innovatsiyalarni joriy qilish, ularni mamlakat ichkarisida va jahon bozorida amalga oshirishgacha bo‘lgan butun innovatsion siklni ta’minlagan o‘zining ilmiy-texnik salohiyati yaratilgan.
“O‘zlashtirish” strategiyasishundan iboratki, arzon ishchi kuchiga tayangan o‘zining yo‘qotilayotgan ilmiy-texnik salohiyati bir qismidan foydalangan holda ilgari sanoati rivojlangan mamlakatlarda ishlab chiqarilgan mahsulotni ishlab chiqarish o‘zlashtiriladi, kelgusida ishlab chiqarishga muhandislik-texnik hamkorlik qilish hamda iqtisodiyotning davlat va bozor shakllarini uyg‘unlashtirgan holda innovatsion faoliyatni kuchaytirishni ta’minlash, o‘zining ilmiy-tadqiqotchilik va tajriba-konstruktorlik ishlarini o‘tkazishga qodir bo‘lgan ilmiy-texnik salohiyat tiklanadi.
Mamlakatda innovatsion faoliyatni shakllantirish va ularni kengaytirish maqsadida quydagi chora-tadbirlarni ko‘rishi zarur (3.2.1-rasm):