Toshkent davlat iqtisodiyot universiteti «sotsiologiya»

5-mavzu. Sotsial guruhlar, sotsial tashkilotlar va sotsial institutlar

Reja:

1. 
   Sotsiologiyada sotsial guruh tushunchasi, uning asosiy belgilari
   
2. 
   Sotsial guruh turlari (katta, kichik, referent, formal, noformal va h.k.)
   
3. 
   Sotsial tashkilot tushunchasi, maqsadi, turlari
   
4. 
   Sotsial institut tushunchasi va uning funksiyalari, disfunksiyasi
   
5. 
   Sotsial institut turlari va ko’rinishlari (siyosiy, iqtisodiy, oila va nikoh, din)
   

1. Sotsiologiyada sotsial guruh tushunchasi, uning asosiy belgilari

Sotsiologiyada sotsial guruh, sotsial tashkilot va sotsial institut tushunchalarini farqlash muhim ahamiyatga ega. Chunki ular tarkibiy jihatdan, tuzilishiga ko‘ra, maqsad va vazifalari asosida bir-biridan farqlanadi. Shular asosida ularni o‘rganishda turli yondshuv hamda omillar, tamoyillar asos qilib olinadi.

Misol uchun “sotsial institut” va “sotsial guruh” o‘rtasida quyidagi ichki farqlar mavjud:

Sotsial guruh o‘zaro harakatdagi insonlarning yig‘indisi bo‘lsa, sotsial institut inson faoliyatining ma'lum sohasida amal qiluvchi sotsial aloqalar tizimi va sotsial normalar yig‘indisidir. Misol uchun oila o‘zida ham kichik sotsial guruh ham sotsial institutning xossalarini birlashtirgan sotsiologik jihatdan betakror, ya'ni unikal sotsial tizim hisoblanadi.

Oila jamiyat strukturasining kichik modeli, o‘zida jamiyatning sotsiomadaniy xususiyatlarini mujassamlashtirgan hosila hamda mustahkam bog‘liqlikka ega bo‘lgan kichik guruh sifatida namoyon bo‘ladi. Oila sotsiologiyada sotsial institut sifatida uning turmush tarzi va bajarayotgan vazifalari qay darajada jamiyatning ijtimoiy ehtiyojlari va talablariga muvoffiqligi nuqtai nazaridan o‘rganiladi.

Tadqiqotchilarni, eng avvalo, kichik guruh sifatida oilaning xatti-harakat namunalari qiziqtiradi. Boshqacha qilib aytganda, oilada amalga oshiriluvchi sotsial xatti-harakatlar qay tarzda boshqarilishi va nazorat qilinishi tadqiq qilinadi. Bunda oilaning shakllanishi jarayonida tomonlarning bir-biriga ko‘rsatgan e'tibori va g‘amho‘rligi, bo‘lajak umryo‘ldoshini tanlashi, jinsiy xulq-atvori, bo‘lajak umr yo‘ldoshining ota-onasi bilan munosabatlari borasidagi jamiyatda o‘rnatilgan norma va standartlar hamda individlarning ularga muvoffiqligi o‘rganiladi.

Er va xotin munosabatlari mahsus nikoh instiuti tomonidan ma'lum sanksiya va normalar vositasida nazorat qilinadi. Mazkur sanksiya va normalarning bir qismi huquqiy jihatdan qonun tomonidan kafolatlangan bo‘ladi. Misol uchun er-xotinning farzandlar va bir-biri oldidagi moddiy majburiyatlari, mulkka egalik qilish, nikohni bekor qilish shartlari va h.k.

Nikohning boshqa normalari ahloq, an'ana, madaniyat asosida ta'minlanadi. Misol uchun to‘ygacha bo‘lgan munosabatlarning shakli, oilada er va xotin o‘rtasidagi vazifalarning taqsimlanishi, oilaning bo‘sh vaqtni o‘tkazish shakllari va h.k.

Oiladagi individlarning munosabatlari o‘rganilgan paytda oila kichik sotsial guruh sifatida talqin qilinadi. Shunday tadqiqotlar oilada er-xotin, ota-ona va farzandlar munosabatlarining dinamikasini, ajralishlarning sabab va motivlarini ko‘rsatib beradi. Oiladagi shaxslararo munosabatlarni tadqiq qilish davomida ular bevosita jamiyatdagi norma, qadriyatlar va xulq-atvor namunalariga asoslanishini unutmaslik kerak. Tadqiqotchilarni bunda odatda guruhiy o‘zaro munosabtlarning maqsadi, strukturasi, tarkibi, xarakteri, hokimiyat strukturasi, oilaviy qadriyat va normalar, individlarning shu oila a'zosi ekanligidan qoniqish hissi kabilar qiziqtiradi.

Oila sotsial institut sifatida o‘rganilganida uning tashqi aloqalari nazarda tutiladi. Shu bilan birgalikda sotsial institut sifatida oila ma'lum tipdagi oilalarga xos bo‘lgan norma va sotsial rollar kompleksini o‘z ichiga oladi.

Sotsiologiyada sotsial guruhlarni o’rganish muhim masala hisoblanadi. Chunki shaxslarning ijtimoiy munosabatlari asosan sotsial guruhlar ichida o’z ifodasini topib, sotsial guruhlar ichidagi munosabatlar jamiyatdagi barqarorlik holatida o’z ifodasini topadi. Ma’lumki, har qanday jamiyatda ko‘plab ijtimoiy uyushmalar, birliklar va tashkilotlar mavjud bo’ladi. Inson butun hayoti davomida ehtiyojlari va manfaatlari, shuningdek, ba’zan majburiyat yuzasidan turli sotsial jamoalar va sotsial guruhlarga a’zo bo‘ladi. Shu o’rinda sotsial jamoa va sotsial guruh tushunchalarini farqlash lozim.

Sotsial jamoa – bu insonlarning nisbatan mustahkam uyushmasi bo’lib, unga birikkan insonlar hayotiy faoliyatlari va tafakkur tarzining ma’lum jabhalarida o’xshash tomonlariga ega bo’lish bilan birga ma’lum darajada yagona qadriyatlar, an’analar va manfaatlar asosida birlashadi.⁸⁶

Sotsial jamoalar insonlar tomonidan ongli ravishda tashkil qilinmaydi. Ular ijtimoiy rivojlanishning tabiiy ketma-ketligi davomida hosil bo’ladi. Har xil turdagi sotsial jamoalar turli ob’ektiv sabablar asosida vujudga keladi. Ba’zi jamoalar ijtimoiy ishlab chiqarish asosida paydo bo’ladi. Bularga ishlab chiqarish kollektivi, ijtimoiy sinf, ijtimoiy-kasbiy guruhni kiritish mumkin. Etnik asosda yaratilgan sotsial jamoalarga elatlar va millatlar misol bo’ladi.

Tarixiy jihatdan birinchi hosil bo’lgan sotsial jamoalar oila, qabila, urug’ hisoblanadi. Ularning qon-qarindoshlik jihatdan yagonaligi, umimiy ishlab chiqarish faoliyati hamda umumiy etnik xususiyatlarning ilk kurtaklari mazkur jamoalarning hosil bo’lishida ob’yektiv asos bo’ldi. Ibtidoiy jamoa tizimidan xususiy mulkka asoalangan tizimga o’tilishi natijasida oila bir qator o’zgarishlarga uchraydi, yangi jamoalar, ya’ni sotsial sinf va sotsial guruhlar tashkil topadi. Mehnat taqsimoti tufayli o’zida aniq ijtimoiy-iqtisodiy tizimning tusini aks ettiruvchi kasbiy guruhlar qaror topadi. Mehnat kollektivlari shakllanib, o’z ahamiyatini oshira boradi.

Tashqi kuzatuvchilar tomonidan ko‘rsatilgan qandaydir umumiy belgilarga ega bo‘lgan kishilar yig’indisi ham sotsial jamoa, deb ataladi. Masalan, biz kishilar to‘plamidan qora tanli kishilar to‘plamini, ko‘k ko‘zli kishilar to‘plamini ajratib ko‘rsatishimiz mumkin. Bu jismoniy belgilarga asoslanib, jamoa yoki to‘plamlarga ajratish hisoblanadi. Bu bilan ko‘pincha antropologiya fani shug‘ullanadi, jamoani u yoki bu kasb bilan shug‘ullanuvchi kishilar ham tashkil etishi mumkin. Aynan bir kasb bilan shug‘ullanadigan kishilar kasbiy (professional) kategoriyalar deb ataladi. Yoshiga qarab ajratiladigan kishilar to‘plami yoki kategoriyalari deyiladi. Jinsiga qarab kishilar ikkita jins, ya’ni erkaklar va ayol kategoriyalariga ajratiladi.

Aniq belgiga asoslanib ajratiladigan har qanday jamoa yoki to‘plam sotsial kategoriyani (nominal va real guruh) tashkil etadi⁸⁷. Sotsial kategoriyalar hech qanday ichki aloqalar bilan birlashmaydi. Bir kategoriyaga kiradigan, masalan, kasbiy (professional), yosh, jins, mulk, daromadi va boshqa kategoriyalarga mansub kishilar qandaydir umum belgilarga ega bo’ladi. Ana shu asosga ko‘ra, sotsial kategoriyalar ichki aloqa va shaxsiy institutlariga ega bo‘lishi mumkin. Sotsial kategoriyalar biror bir sotsial aloqada bo‘lgan taqdirdagina sotsial birlikka aylanishlari mumkin.

«Sotsial guruh» tushunchasiga yaqin bo‘lgan tushuncha — sotsial birlik» tushunchasidir. Zamonaviy sotsiologiyada bu tushunchalar sinonim sifatida ishlatiladi. «Sotsial birlik» so‘zi umumiylikni bildirib, u tabiiy va sotsial asoslar bilan, ya’ni qon-qarindoshlik, hudud, til va boshqalar asosida birlashgan guruhdir. Sotsial birliklar sotsial guruhlarning bir turi sifatida sotsial struktura elementi hisoblanadi.

Sotsial guruh nazariyasi sotsiologiyada XIX asr oxiri va XX asr boshlarida E.Dyurkgeym, G.Tard, G.Zimmel, L.Gumplovich, Ch.Kuli, F.Tyonnis tomonidan amalga oshirilgan. Garchi bunday tashkilotlar XIX asr uchinchi yarmida boshlangan bo’lsada, XX asrda nisbatan fundamental xarakterga ega bo’ldi. Bunda E.Dyurkgeymning roli muhim.

Avstriyalik sotsiolog L.Gumplovich o’zining 1899 yilda yozilgan “Sotsiologiya asoslari” kitobida “sotsiologiyada o’rganish elementlari va birliklari sotsial guruhlar sanaladi”, deb yozgan⁸⁸. “Sotsial olamning haqiqati shundan iboratki, u avvalboshdan guruhlarning harakati asosida mavjud bo’lgan… jamiyatdagi sotsial muammolarning yechimi sotsial guruhlarning barqaror o’zaro aloqalaridir”. Gumplovichning fikricha, aynan guruhlar individning shaxsiy xususiyatlarini shakllantiradi.

G.S.Antipinaning fikricha, “sotsial guruh jamiyat sotsial strukturasining elementi sifatida bir xil sotsial xususiyatga ega bo’lgan va jamiyat uchun mehnat taqsimotiga ko’ra zaruriy vazifalarni bajaruvchi insonlar uyushmasi hisoblanadi⁸⁹”.

Shunday qilib, sotsial guruhlar deyilganida, xatti-harakatlari rasmiy va norasmiy institutlar tomonidan boshqariladigan, ma’lum norma va qadriyatlarga ega bo‘lgan, boshqa birliklardan o‘zining xususiyatlari bilan farq qiladigan, bir-birlari bilan ijtimoiy munosabatlar sistemasi asosida bog‘langan kishilar yig‘indisidan iborat bo‘lgan sotsial birlik tushuniladi⁹⁰.

Sotsial guruhlar guruhdagi shaxslar soni; ichki tashkilot (institutlar, nazorat shakllari); faoliyat namunalari; norma va qadriyatlar; farq qiladigan xususiyatlari kabi o’zining xarakterli tomonlariga ega bo’ladi.

Guruhdagi shaxslar soni deyilganda, mavjud birlikni hajm jihatdan tashkil etadigan a’zolar yig‘indisi tushuniladi, hozirgi kungacha sotsiologiyada a’zolar soni qancha bo‘lishi kerakligi haqida aniq bir to’xtamga kelinmagan. Guruhda a’zolar soni chegaralashi yoki cheg aramasligi mumkin. Shu asosga ko‘ra, guruhlar “yopiq” yoki chegaralangan guruhlar nomi bilan atalib, ularda guruhga yangi a’zolarni qabul qilishda aniq mezonlar qo‘yilgan bo’ladi. “Ochiq guruhlar” ga esa xohlagan miqdorda kishlari kirishi mumkin bo‘lib, bu guruhlarda a’zolarga nisbatan aniq talablar qo‘yilmaydi, aniq talablar a’zo qabul qilish va a’zolarni guruhdan chiqishi masalasidagina qo’yilishi mumkin.

O‘z shaxsiy tashkilotiga ega bo‘lmagan, faqatgina ijtimoiy aloqalarga asoslangan erkin sotsial birliklar sotsial guruh bo’lolmaydi. Sotsial guruh faoliyatida sotsial institutlar, nazorat shakllari va faoliyat namunalari muhim ahamiyatga ega. Ular o’zining nazorat va maqsadga yo’naltirish funksiyalari orqali guruhning faoliyatini ta’minlaydi, guruhda norma va qadriyatlarning shakllanishini belgilab beradi.

Sotsial guruh o‘zining ma’lum norma va qadriyatlariga ega bo’lib, ular guruh a’zolarining o’zaro uyushishida muhim o’rin tutadi. Mazkur norma va qadriyatlar guruhning ma’lum mustahkam g‘oyalari va shiorlarida, guruhning belgi va ramzlarida, asosiy maqsadlarida va moddiy predmetlari kabilarda o’z ifodasini topadi. Bular orqali shaxsning o’zini mazkur sotsial guruh bilan identifikatsiyasi (masublik hissi) masalasi ortib boradi.

Har bir sotsial guruh o‘zining boshqa guruh va birliklardan ma’lum xususiyatlari bilan farq qiladi. Sotsial guruhlarni farqlaydigan xususiyatlarga ma’lum hududda yashash, alohida harakatlar, kasbiy farqlar, til, mafkura, din va boshqalar kiradi.