Toshkent davlat iqtisodiyot universiteti «sotsiologiya»

3.Shaxs sotsializatsiyasi

Shaxsning shakllanishida sotsializatsiya jarayoni va uning asosiy kanallarining o‘rni muhim sanaladi. Bunda oila instituti va ijtimoiy tarbiya institutining ta'siri katta. Shaxsning sotsializatsiya jarayonini quyidagicha tasvirlash mumkin: (rasm 7.3.1).

Rasm 7.3.1.

Ishlab chiqarish kollektivi

Ish vaqti

Sotsial birliklar (uyushmalar)

Ijtimoiy tarbiya tizimi

Xalq,

millat

Shahar,

qishloq

Ish bilan bog’liq bo’lgan ishdan tashqari vaqr

Ma’naviy hayot

Siyosat

Tabiiy ehtiyojlarni qondirish uchun vaqt

Shaxs

Iqtisod

Birlamchi oila

Oila

Uydagi mehnat va o’zini parvarish qilish

Bo’sh vaqt

Inson o‘sishi barobarida turli sotsializatsiya kanallari orqali yangi bilim va normalarni o‘zlashtiradi. Shu asosida o‘zi uchun kerakli bo‘lgan qadriyatlar tizimini yaratadi. Ammo inson shaxs sifatida shakllanganidan so‘ng ham uning jamiyat bilan munosabatlari uzilib qolmaydi, u shakllanishda va takomillashishda davom etadi. Unga ikki tizim eng ko‘p ta'sir ko‘rsatadi: oila va mehnat jamoasi.

«Sotsializatsiya» tushunchasi XIX asr oxirida - paydo bo‘lib, shaxsning o‘z hayoti mobaynida o‘zi mansub bo‘lgan jamiyatning ijtimoiy me’yorlari va madaniy qadriyatlarini o‘zlashtirish jarayonini anglatadi. Sotsializatsiya «shaxsni tarbiyalash», «shaxsni shakllantirish» tushunchalari bilan chambarchas bog‘liq, biroq u kengroq tushuncha bo‘lib, insonga nisbatan bo’lishi mumkin bo’lgan barcha ta’sirlarni qamrab oladi.

Inson shaxs bo‘lib tug‘ilmaydi, u shaxs bo‘lib shakllanadi. Insonning shaxs bo‘lib shakllanishi va qaror topishi sotsializatsiya jarayoni nomi bilan ataladi. Sotsializatsiya jarayoni go‘daklikdan boshlanib, insonning so‘nggi kunigacha davom etadi. Mazkur jarayon davomida inson jamiyatdagi madaniyat normalarini va sotsial rollarni egallaydi. Boshqacha qilib aytganda, u o‘z “Men”ini topadi.

Bunda inson quyidagi jarayon va usullardan foydalanadi:

O‘rganish – yangi bilimlarni qabul qilish, sotsializatsyaning rudimentar shakli.

Tarbiyalash – sotsializatsiya agentlarining insonning ruhiy olami va xulq-atvoriga maqsadli ravishda ta'sir ko‘rsatishi.

Shaxs sotsializatsiyasining asosini normalarni o‘zlashtirish holati yotadi. Normalarga amal qilish jamiyatning madaniy darajasini aniqlab beradi.

Shaxs sotsializatsiyasi ikki bosqichni qamrab oladi:

1. Adaptatsiya (moslashish). Bu individning sotsial sharoitlarga, funksiyalarga, sotsial normalarga, sotsial guruhlarga, tashkilot va institutlarga, ya’ni muhitga moslashishidir. Sotsial adaptatsiya jarayoni, asosan oilada boshlanadi va shakllanadi. Oiladagi har qanday munosabatlar shaxsning sotsializatsiyasida o‘z aksini topadi. Shu boisdan individning shaxs sifatida shakllanishida oila asosiy rol o‘ynaydi.

2. Interiorizatsiya, ya’ni sotsial norma va qadriyatlarning individ ichki dunyosiga kirishi jarayoni. Shaxs sotsial muhitga qorishib ketmaydi, balki unga mustaqil birlik sifatida kiradi. Ko‘pgina nazariyalarda shaxsning sotsializatsiyasi, tashqi ta’sir ob’yekti sifatidagina qaraladi. Bu nazariyalarda asos qilib faqatgina sotsializatsiya yordamida sotsial o‘zgaradigan insonning tabiiy mohiyati olinadi; shaxsning aktivligi va unga beriladigan biologik xususiyatlar hisobga olinmaydi.

Sotsializatsiya shunga asoslanadiki, odam ijtimoiy faoliyati sifatida o‘zi ham ijtimoiy hayotining hamma sharoit va vaziyatlarini belgilovchi omildir. Shaxs sotsial ta`sirlanishning ob’yekti va sub’yektidir. Sotsializatsiya jarayonida belgilar tizimi muhim ahamiyatga ega. Belgilar yordamida jamiyat individlar faoliyatini boshqaradi. Individ sotsial faoliyat ko‘rsatish uchun sotsial jamoada qabul qilingan belgilar va ularni ishlatish usullarini o‘zlashtirgan bo‘lishi kerak.

Shaxsning sotsializatsiya jarayoni quyidagi davrlarni o’z ichiga oladi: bolalik, o‘spirinlik, balog‘at yoshi, ota-onalik, keksalik.