Toshkent davlat iqtisodiyot universiteti sh. Shodmonov iqtisodiyot nazariyasi

Ilmiy abstraksiya usuli – tafakkur va tahlil paytida xalal berishi mumkin 
bo‘lgan ikkinchi darajali narsalar, voqea-hodisalarni fikrdan chetlashtirib, 
o‘rganilayotgan jarayonning asl mohiyatiga e’tiborni qaratishdir.
Bu usul 
yordamida o‘rganilayotgan voqea va hodisaning ichki, ko‘zga ko‘rinmaydigan 
mohiyati, uning asl mazmuni bilib olinadi. 
Aslida har bir iqtisodiy jarayon yoki hodisa o‘nlab omillarning ta’siri ostida 
ro‘y beradi. Mazkur jarayon yoki hodisaning chuqur mazmunini ochib berish 
maqsadida har bir omilni o‘rganish, bir tomondan, o‘ta mushkul va sermashaqqat 
hisoblansa, boshqa tomondan, u qadar muhim bo‘lmagan jihatlarni ham yuzaga 
chiqarib, tadqiqotchini voqeaning asl mohiyatidan chalg‘itadi. Shunga ko‘ra, 
tadqiqotchi uchun jarayon va hodisalarni ilmiy tahlil qilishda birinchi darajali, 
ahamiyatli va asosiy omillarni ajratib olib, diqqat markazini shunga qaratish 
muhim hisoblanadi. Bu harakatlar amalda tadqiqotchining ongida, fikran va 
muntazam ravishda sodir bo‘ladi. Aynan shu jarayon ilmiy abstraksiyalashdir. 
Ilmiy abstraksiyalash natijasida hodisa va jarayonlarning eng umumiy 
xususiyat va aloqalarini namoyon etuvchi ilmiy tushuncha – kategoriyalar ishlab 
chiqilishi mumkin. Masalan, dunyoda ishlab chiqarilayotgan millionlab turlicha 
tovarlarning tashqi xossalaridagi ko‘plab tafovutlardan abstraksiyalashgan holda, 
biz ularni yagona iqtisodiy kategoriya – tovar tushunchasi orqali ifodalaymiz. 
Bunda turli tovarlarni birlashtiruvchi eng asosiy jihat – bu sotish, ayirboshlash 
uchun ishlab chiqarilgan mahsulot ekanligini qat’iy e’tirof etamiz. Biroq, ilmiy 
abstraksiyalash uchun tadqiqotchi muayyan hodisa va jarayonning mazmun-
mohiyatiga oid bilimlar bilan yetarli darajada qurollangan bo‘lishi lozim. Aks 
holda, u asosiy va ikkilamchi darajali omillarni to‘g‘ri ajrata olmay, pirovardida 
noto‘g‘ri xulosa chiqarishiga olib keladi.

---

37 
Ilmiy bilishning muhim usullaridan yana biri – tahlil va sintez usulidir. Tahlil 
va sintez deyarli barcha fanlar uchun samarali qo‘llash mumkin bo‘lgan usullardan 
biri hisoblansada, uning iqtisodiy fanlar uchun ahamiyati juda beqiyosdir.