Toshkent davlat iqtisodiyot universiteti sh. Shodmonov iqtisodiyot nazariyasi

ijtimoiy-zaruriy ish vaqti
orqali hisoblanadi. 
Ijtimoiy zaruriy ish vaqti muayyan ijtimoiy normal ishlab chiqarish 
sharoitida va muayyan jamiyatdagi mehnat malakasi va jadalligi darajasi 
o‘rtacha bo‘lgan sharoitda biron bir tovarni ishlab chiqarish uchun 
sarflanishi zarur bo‘lgan ish vaqtidir.
Tovar qiymatining miqdorini hisoblashda mehnatning oddiy va murakkab, 
malakali va malakasiz, aqliy yoki jismoniy turlari hisobga olinadi. Qiymatni 
hisoblashda nisbatan murakkab mehnat ko‘paytirilgan yoki darajaga ko‘tarilgan 
oddiy mehnat sifatida hisobga olinadi, shu sababli oz miqdordagi murakkab 
mehnat ko‘p miqdordagi oddiy mehnatga tenglashtiriladi.
Tovarning ikki xil xususiyatga ega bo‘lishiga sabab tovar ishlab chiqaruvchi 
mehnati tabiatining ikki tomonlamaligidadir. Tovarda gavdalangan mehnat bir 
tomondan, bu – muayyan turdagi aniq mehnatdir. Shuning uchun, naflilikni 
yaratadigan mehnat 
aniq mehnat
deb nom olgan (4.1-rasm).
 
4.1-rasm. Mehnatning ikki yoqlama tavsifidan kelib chiquvchi tovarning ikki xil 
xususiyati
 
Aniq mehnat deb – ma’lum maqsadga qaratilib, muayyan bir shaklda 
sarflanadigan, aniq turdagi iste’mol qiymatni (naflilikni) vujudga 
Aniq mеhnat 
Abstrakt mеhnat 
Mеhnat 
Ijtimoiy nafliligi 
Tovar 
Ijtimoiy qiymati 
Ijtimoiy zaruriy 
naflilik 
Talabga mos 
miqdordagi tovar 
Ijtimoiy zaruriy 
mеhnat 

---

139 
keltiradigan mehnatga aytiladi.
Masalan, nonvoyning non yopishga, 
duradgorning stol yoki stul yasashga, chevarning do‘ppi tikishga, tikuvchining 
ko‘ylak yoki kostyum tikishga qaratgan mehnat aniq mehnatdir. 
Ikkinchi tomondan, ushbu mehnat – aniq shaklidan, turi va yo‘nalishidan 
qat’iy nazar, umuman tovarlarning hamma turida gavdalangan inson mehnatidir, 
jami ijtimoiy mehnatning bir qismidir. U o‘zining shu sifatida 
abstrakt mehnat
deb ataladi. Bu mehnat esa tovar qiymatini yaratadi. Qiymat tovarning emas, balki 
faqat mehnatning ijtimoiy tasvsifi bo‘lib, unda tabiat ashyolarining birorta ham 
molekulasi, zarrachasi yo‘qdir. Qiymatning asosida odamlar bir-birlari uchun 
mehnat qilishlarini bildiruvchi ijtimoiy mehnat yotadi. Biroq, alohidalashgan tovar 
ishlab chiqaruvchilar mehnati o‘zining ijtimoiy xususiyatini faqat mehnat 
mahsullarini ayirboshlash orqali ko‘rsatadi.
Tovarlar qiymatining miqdori mehnat unumdorligiga qarab o‘zgaradi.