Toshkent davlat iqtisodiyot universiteti samarqand filiali iqtisodiyot fakulteti oziq-ovqat va qishloq xoʻjaligi iqtisodiyoti kafedrasi

5.5-jadval 
Ishlab chiqarishning tashkiliy ierarxiyasi har xil boʻgʻinlari va turlari 
uchun boshqaruvchanlik koʻlami 
Ishlab 
chiqarishning 
darajasi
 
Donali ishlab 
chiqarish
 
Ommaviy ishlab 
chiqarish
 
Sinov tarzida 
ishlab chiqarish
 
Yuqori boʻgʻin
 
4 
7 
10 
Quyi boʻgʻin 
 
23 
48 
15 
 
Direktor darajasi (yuqori daraja) va brigadir darajasi (quyi daraja uchun 
boshqaruvchanlik darajasidagi katta farq (uch martadan to oʻn besh martagacha) shu 
bilan izohlanadiki, direktor va uning qoʻli ostidagilar (odatda bular uning oʻrinbosari 
va unga toʻgʻridan toʻgʻri chiquvchi sexlar va boʻlinmalar boshliqlari) darajasidagi 
muvofiqlashtirish nisbati brigadir va ishchilar darajasidagi muvofiqlashtirish 
nisbatidan ham amalga oshiriladigan huquqlarning mazmuni boʻyicha va ham 
axborotli almashuvning xarakteri boʻyicha juda kuchli farq qiladi. Agar brigadirga 
ishchini yuzini, nomini bilish zarur boʻlsa va u buni qiladi, direktor uchun oʻzining 
oʻrinbosari haqidagi bunday maʼlumotlar u bilan samarali oʻzaro hamkorlik 
oʻrnatish uchun yetarli boʻlmaydi. Shuning uchun tashkiliy ierarxiyaning pastki 
qavatlaridan boshqaruvchanlikning muvofiq koʻlami yoki meʼyorining yuqorisi 
tomon harakatlanishi miqdori kamroq boʻladi, chunki boshqaruv vazifalari 
murakkablashadi. 
Boshqaruvchanlik meʼyorlariga yana bir qator boshqa omillar ham taʼsir 
koʻrsatadilar. Hammadan avval bular ishni bajarish bilan bogʻlik omillar, yaʼni: 
• ishlarning oʻxshashligi; 
• ishlarning xududiy uzoqlashganligi; 

---

101 
• ishlarning murakkabligi. 
Omillarning yana biri kim rahbarlik qilishi va kimning ustidan rahbarlik 
qilishga bogʻlik: menejer va uning qoʻli ostidagilarning kasbiy darajasi va shaxsiy 
xususiyatlari. 
Omillarning eng koʻp sonli guruhi boshqaruvni tashkil qilishga tegishlidir: 
• huquqlar va javobgarliklarni boshqalarga topshirishdagi aniqlik darajasi; 
• maqsadlarni qoʻyilishidagi ravshanlik darajasi; 
• tashkilotdagi barqarorlik (oʻzgarishlarning tezligi) darajasi; 
• ish natijalarini oʻlchashdagi obʼyektivlik darajasi; 
• kommunikatsiyal ar texnikasi. 
Tashkiliy tuzilmalarning asosiy parametrlarini ajratish mumkin, ya ʼni: 
- boshkaruvning markazlashganlik (markazlashmaganlik) darajasi; 
- mehnatni taqsimlanganlik va ixtisoslashganligi darajasi; 
- deportamentlashtirish va kooperatsiyalash; 
- har bir darajadagi boshqaruvchanlik koʻlami; 
- boshqaruvning shakllantirilganlik darajasi; 
- boshqaruv bosqichlarining soni; 
- boʻgʻinlilik, yaʼni gorizontal (bir darajada) joylashgan boʻlinmalarning soni; 
- tizimning murakkabligi darajasi. 
Tashkiliy tuzilmalarning quyidagi turlari ajratiladi. 
Tashkiliy tuzilmalarni qoʻrish uchun tashkilotlarni boshqarish tizimidagi 
tizimchalar, idoralar va xodimlarning hukmronligi, boʻysundirishning vertikal 
nisbatlarini aks ettiruvchi ierarxiyalik tamoyili muhim ahamiyatga ega. 
Toʻgʻri chiziqli tuzilma tashkilot va har bir boʻlinmaning boshida barcha 
vakolatlarga ega boʻlgan va boshqaruvning barcha vazifalarini oʻz qoʻliga jamlagan 
rahbat turishini koʻzga tutadi (5.4-rasm). Zanjircha boʻyicha yuqoridan pastga 
uzatiladigan uning qarori barcha quyida turuvchi boʻgʻinlar tomonidan bajarilishi 
majburiydir. Boshqaruvning ushbu tizimi rahbarlarning ierarxiyasi shunday asosda 
tashkil qilinadi (masalan, tashkilot tashkilot direktori, sex boshligʻi, master).