Toshkent davlat iqtisodiyot universiteti samarqand filiali “ ” fakulteti

2. O’zbekistonda Raqamli iqtisodiyotning asosiy ko’rsatgichlari

Raqamli iqtisodiyotni boshqa turdagi iqtisodiyotlardan ajratib turadigan jihatlar sifatida quyidagilarni ko‘rsatib o‘tishimiz mumkin (bu aytilganlar shakshubhasiz elektron tijoratga ham tegishli): 1. Bunda iqtisodiy faoliyat asosiy e’tiborni raqamli iqtisodiyot platformalarigaqaratadi. Raqamli iqtisodiyot platformasi–iste’molchilar va ishlab chiqaruvchilarning ehtiyojlarini ta’minlaydigan, shuningdek, ular o‘rtasida to‘g‘ridan-to‘g‘ri o‘zaro aloqa qilish imkoniyatlarini amalga oshiradigan servis va funksiyalar to‘plamiga ega bo‘lgan raqamli muhitdir (ya’ni, dasturiy-apparat kompleksdir).Bunday platformaning vazifasi–qatnashchilar orasida o‘zaro aloqa jarayonini ta’minlash va to‘g‘ridan-to‘g‘ri kommunikatsiyani amalga oshirish imkoniyatidadir. Platformalarharajatlarni kamaytiradi va ta’minotchilar uchun ham, iste’molchilar uchun ham qo‘shimcha funksional imkoniyatlar taqdim etadi. Ular, shuningdek, qatnashchilar o‘rtasida o’zaro axborot almashinishni ham ko‘zda tutadi, bu esa hamkorlikni sezilarli darajada yaxshilashi hamda innovatsion mahsulotlar va yechimlar yaratishga hizmat qilishi lozim.«Platforma» biznes-modelsifatida uzoq vaqtdan buyon mavjud. Bunga oddiy misol qilib sotuvchi va xaridorlar (ishlab chiqaruvchi va iste’molchilar) bir-birini topadigan klassik bozorni keltirish mumkin. Hozirgi kunda platforma biznes-modellari tamoyillari sifatida ularning asosida faoliyat ko‘rsatadigan ko‘plab faol o‘sib borayotgan kompaniyalarni aytib o‘tish mumkin bo‘lib, ularning eng mashhurlariUbervaAirbnb hisoblanadi. 2. Personifikatsiya qilinganservis modellari.Big Data, targetlangan(maqsadli) marketing, 3D-bosma kabi texnologiyalar rivojlanishi o‘rtacha statistik iste’molchining emas, balki har bir muayyan mijozning talab va ehtiyojlariga javob beradigan tovarlar ishlab chiqarish va hizmatlar ko‘rsatishga imkon beradi. 3. Ishlab chiqaruvchilar va iste’molchilarning bevosita o‘zaro aloqa qilishi.Axborot-kommunikatsiya texnologiyalarining rivojlanishiishlab chiqaruvchini har bir yakuniy iste’molchi bilan «bog‘lash»ga imkon beradi. Uzundan-uzoq vositachilar, jumladan, institutsionalvositachilar zanjirini qisqartirish imkoniyati paydo bo‘ladi. Bunga misol bo‘lib,FintexCroudMortgage–ipoteka qarzi oluvchilarga kreditni bankdan emas, balki bevosita bo‘sh pul mablag‘lariga ega bo‘lgan shaxslardan olishga imkon beradigan telefonilovasi hizmat qilishi mumkin. Ushbu sxemavositachi-banklardan tashqari barcha qatnashchilar uchun iqtisodiy jihatdan foydali bo‘lgan mexanizmni amalga oshirishga imkon beradi. 4. Birgalikda foydalanish (Sharing Economy, Free Economy) iqtisodiyotining tarqalishi. Bu rivojlanish yo‘li ikkita hodisaga olib keladi:qandaydir tovarlarga birgalikda egalik qilish hamda axborot taqdim etganlik uchun pul to‘lash.Avtotransport vositasiga birgalikda egalik qilish (bir nechta oila uchun),shaxsiy avtomobilga ega bo‘lish yoki taksi hizmatlaridan foydalanishdan ko‘ra foydali bo‘lib chiqishi mumkin.Axborot taqdim etganlik uchun to‘lov bu – to‘liq kuch bilan ishga tushmagantrend, lekinkattaehtimollikbilanboshqaanaloglardananchaarzonbo‘ladigan «ulangantovarshpionlar» paydobo‘lishehtimolinitaxminqilishmumkin. Qiymatlar o‘rtasidagi farqni siz haqingizda ma’lumot to‘playdigan (ushbu tovar yordamida) va axborotni targetlangan marketing orqali monetizatsiya qiladigan ishlab chiqaruvchi kompaniyaning o‘zi qoplaydi. 5. Individual qatnashchilar hissasining ahamiyati sezilarli ekanligi. Oxirgi paytlargacha deyarli barcha iqtisodiy jarayonlarning o‘zaro aloqalaribiznes-tsentrik paradigmasiga joylashadi, ya’ni,B2B, B2C, B2G. Texnologiyalar rivojlanishi yakka holdagi tashabbuskorlarga biznes-jarayonlarda muhim rol o‘ynashga imkon beradi. Shunday qilib, iqtisodiyotda o‘zaro aloqalarning mutlaqo yangi turlari paydo bo‘lmoqda: C2BvaC2S. Yangi turdagi o‘zaro aloqalarga misol bo‘lib, autsorsing asosida shartnoma majburiyatlarini bajaradigan Frilanserlar hizmat qilishi mumkin. Ikkinchi turdagi o‘zaro aloqalarga CrowdFunding kabistartaplar (Amerikadakickstarter.com, Rossiyadaplaneta.ru)hizmat qiladi.Bunday yangi turdagi o‘zaro biznes aloqalarning paydo bo‘lishiiqtisodiyotdagi muhim bir hodisa hisoblanadi va o‘ziga jiddiy e’tibor qaratishni talab qiladi, chunki bugungi kunda O‘zbekistonda ushbu soha uchunpuxta ishlab chiqilgan normativ-huquqiy va soliq bazasi mavjud emas, uning umumiy iqtisodiyotga qanday qilib integratsiya qilinishi borasida ham birorbir pichoqqa ilinadigan fikr ham yo’q. Frilanserlarni qanday qilib soliq to‘lashga motivatsiya qilish mumkin? Ularning aksariyati iqtisodiyotning “kul rang” sektorida ishlaydi va o‘z hizmatlari uchun to‘lovniBitCoin da oladi. CrowdFundingtashabbuslarga qanday soliqlar va imtiyozlar qo‘llanishi mumkin? Ushbu yo‘nalishlar yuqori salohiyatli bo‘lib ko‘rinadi va yaqin kelajakda umumiy iqtisodiyotda sezilarli ulushni tashkil qilishi mumkin, shu sababli, bunday masalalar hozirgi kundayoq puxta ishlab chiqishga ehtiyoj sezadi. Umuman aytganda, postindustrial yoki information jamiyatga xizmatlar sektori mamlakat yalpi milliy daromadning 60% dan ortig’ini tashkil qiladigan davlatlar kiradi. Ularda dasturiy ta’minot ishlab chiqaruvchi tarmorlarni moliyalashtirish miqdori keyingi o’ttiz yilda 130 martadan ko’proq ortdi. Informatsion innovatsiyalarni tarkib toptirish uchun dunyo miqyosida faoliyat ko’rsatuvchi global kompaniyalarga misol sifatida quyidagilarini ko’rsatib o’tishimiz mumkin: YouTube, Facebook, Google, Wikipedia, Wikileaks, Amazon, Alibaba va boshqalar. G’oya juda ham oddiy – yangi progressiv imformatsion texnologiyalar biznes masalalarini hamda tijorat muammolarini hal qilib beradilar va information tizimlarning har bir yangi avlodi bir qancha yangi innovatsion hizmatlarning vujudga kelishiga va yanada rivojlanishiga sabab bo’ladi. Yangi texnologiyalarning barcha sohalarga kirib kelishi iqtisodiyotning elektron ko’rinishga o’tishiga olib kelmoqda. Natijada yangi elektron hizmat turlari paydo bo’ldi, yangi bozorlar shakllandi va an’anaviy biznes modellar elektron shaklga transformatsiya qilina boshlandi. Zamonaviy raqamli iqtisod bir qancha atamalar bilan nomlangan, shu jumladan, e-economy, digital economy, internet economy, network economy va virtual economy. Agarda BCG (The Boston Consulting Group) ga murojaat qilsak, raqamli iqtisodiyotming yana bir diqqatga sazovor ta’rifini ko’rishimiz mumkin: “Iqtisodiy tizimning barcha ishtirokchilari - alohida insonlar, firma va kompaniyalar hamda davlat tomonidan online va innovatsion raqamli texnologiyalarning keng miqyosda ishlatilishi iqtisodiyotni raqamlashtirish yoki raqamli elektron iqtisodiyot jarayonidir”. Xozirgi davrda ko’pchilik raqamli iqtisodiyotdagi bir qancha transformatsiyalarning, shu jumladan, biznes modellar, yangi bozorlar hosil bo’lishi, yangi turdagi hizmat turlari paydo bo’lishining guvohi bo’lib turibdi. Raqamli iqtisodning xarakterli ko’rsatgichlari sifatida yangi ishlab chiqarish usullarini (pear-to pear production), ommaviy hamkorlikni, ommaning intellectual mulkka egalik qilishini, iste’mol modellaring o’zgarishini (sharing economy) va ochiq mehnat bozorini keltirish mumkin. Ammo, hozirgi paytda raqamli iqtisod (internet-savdo, internet-hizmatlar, kontentlar, elektron to’lov va boshqalar)ning O’zbekiston Respublikasi yalpi milliy daromadidagi hissasi 1% ga ham bormaydi. Lekin mamlakatimizning rivojlanish tendentsiyalari shuni ko’rsatadiki, yuqorida ko’rsatilgan bozorlar kelajakda tezlik bilan rivojlanib ketadi. Bundan tashqari, to’rtinchi sanoat revolyutsiyasi va 4.0 Industriya texnologiyalari bilan bog’liq bo’lgan texnologik o’zgarishlar, ya’ni, ommaviy robotlashtirish, qo’shimcha va virtual reallik texnologik platformalari hamda 3D-printerlar texnologiyalari ushbu jarayonni yanada tezlashtiradi. Yuqorida aytib o’tilgan 4.0 Industriya atamasi 2011 yilda Gannover yarmarkasida iste’molga kirdi va uning ma’nosi qiymat hosil qilish global zanjirini ko’rsatishdan iborat. “Aqlli zavodlar”, “aqlli texnologiyalar” va “aqlli robotlar” kabi texnologiyalarining jahon bo’ylab tarqalishini amalga oshirgan holda, to’rtinchi sanoat revolyutsiyasi global darajada virtual va fizikaviy tizimlarning bir-biriga o’zaro ta’sirini amalga oshiradi. Bu esa o’z navbatida mahsulotlarning to’liq moslashuvchanligiga hamda yangi operatsion modellar yaratilishiga olib keladi. Demak, 4.0 Indistriya – mamlakat va biznesning raqobatbardoshligini oshirishga mo’ljallangan, raqamli texnologiyalarning jamiyat hayotiga kirib kelishi bilan bog’langan hamda ishlab chiqarish jarayonida vujudga keladigan munosabatlarning majmuidan iborat. Bundan kelib chiqqan holda 4.0 Industriyani iqtisodiyot barcha tarmoqlarining raqamli transformatsiyasi deb ham tushunish mumkin. Shuning uchun ham kelajakda korporativ boshqaruvda bu holatlarni hisobga olish zamona talabi bo’lib qoldi.

Raqamli iqtisod va 4.0 Industriyaning korporativ miqyosdagi joriy qilinish yo’nalishlariga misol sifatida quyidagilarni ko’rsatishimiz mumkin:  Professional hizmatlar – on-demand professional services – buxgalter hizmatlari, dizaynar hizmatlari, maslahatchilar, tarjimonlar va boshqalar.  Jamoaviy moliyalashtish – collaborative finance – kraudfunding (crowdfunding), o’zaro kreditlash (peer-to-peer lending)  Uyda ko’rsatiladigan hizmatlar – on-demand household services  Uy-joydan birgalikda foydalanish (peer-to-peer accommodation)  Transportdan birgalikda foydalanish (peer-to-peer transportation) Raqamli iqtisodning yana boshqa bir hizmatlari, shu jumladan, big data, sun’iy intellect, mashina vositasida ta’lim berish, kraudsorsing, kraudfunding, blokcheyn va bulutli texnologiyalar ham kelajak iqtisodiyotida va korporativ boshqaruvda hal qiluvchi ahamiyat kasb etishini hayotning rivojlanish tendentsiyalari yaqqol ko’rsatib turibdi. Masalan, kraudsorsing va kraudfunding texnologiyalari kompaniyaning oyoqqa turib olishini, rivojini va raqobatbardoshliligini ta’minlash uchun hizmat qiladi. Agarda kraudsorsing jamoaviy tafakkur bo’lsa, kraudfunding jamoaviy moliyaviy mablag’lar yig’sh mexanizmi deb hisoblaniladi. Ish ko’lami, faoliyat turi va kattaligidan qat’iy nazar, turli xil loyihalar uchun moliyaviy mablag’lar yig’ish texnologiyasi bo’lgan kraudfundung barcha kompaniyalar uchun katta ahamiyatga ega bo’lgan unikal moliyaviy mexanismdir. Misol sifatida, Rosiya bozorida ham bir qancha yirik kraudfunding platfiormalari bo’lib, ular kraudfunding loyihalarining amalga oshishiga ko’mak berib turadilar. Eng ommabop kraudfundung platformalar planeta.ru va Boombaster 2012 yilda tashkil qilinganlar. Hozirgi paytda esa bunday platformalarning soni 30 dan oshib ketgan. Planeta.ru tomonidan sakkiz mingta loyihaga 660 mln rubl yig’ilgan bo’lsa, Boombastertomonidan huddi shu vaqt intervali davomida 1,5 mingta loyihaga 330 mln rubl yigilgan. Ammo huddi shu davrning o’zida taniqli xorijiy kraudfunding platforma Kickstarter tomonidan 3 mlrd dollar mablag’ yig’ilib, 126 mingta muvaffaqiyatli loyihalar amalga oshirilgan. Korporativ boshqaruv uchun muhim ahamiyatga ega bo’lgan texnologiya blokcheyn bo’lib, u nafaqat virtual pullar bo’yicha operatsiyalarni amalga oshira oladi, balki u yangi turdagi biznesning arxitekturasi ham bo’la oladi. Raqamli iqtisodiyotning kelajakda rivojlanishida ushbu progressiv texnologiya dunyo miqyosida yanada ommabop bo’lib ketishi kutilmoqda. Bulutli texnologiyalar ham kelajak korporativ va moliyaviy boshqaruv uchun alohida ahamiyatga molik bo’lib, virtual iqtisodiyot uchun yangidan-yangi va kutilmagan imkoniyatlar yaratmoqda. Ma’lumotlarni bulutli uslubiyatda saqlash va on-line texnologiyalardan foydalanish ma’lumotlar havfsizligini ta’minlash hamda operatsion harajatlarni keskin qisqartirishga shart-sharoitlar yaratmoqda. Masalan, hozirgi kunda Amazon bulutida 10 mingta serverni ijaraga olish soatiga tahminan 90 dollarga tushmoqda. Bu esa ushbu turdagi hizmatlarning narxini yanada pasayishini bashorat qilishga va respublikamizda ham bunday texnologiyalarda keng miqyosda imkon beradi hamda keyinchalik bu texnologiyalardan kichik va o’rta biznes ham bemalol foydalana oladi. Virtual reallik (virtual reality, VR) va qo’shimcha virtual reallik (augmented reality, AR) texnologiyalarining rivojlanishi ham kelajak trendlaridan biri bo’lib, ularning ishlab chiqarishga bo’lgan ta’siri borgan sari salmoqli bo’lib bormoqda. Bunday texnologiyalar ishchi va xizmatchilarga mashina va mexanizmlarning ichki tuzilishini ko’rish hamda ularning faoliyatini kuzatish imkonini beradilar. Masalan, Gigi Capital kompaniyasining baholashicha, ARbozorining hajmi 2016 yilda 1 mlrd dollar bo’lgan bo’lsa, 2020 yilga kelib 90 mlrd ga etishi mumkin ekan. Goldman Sakchs ning bashoratlariga ko’ra esa virtual reallik dasturiy ta’minotining sotuv hajmi 2025 yilga kelib 9 mlrd dollarga yetar ekan. Raqamli iqtisod moliyaviy boshqaruv va moliyalashtirish sohasida ham bir qancha ajoyib imkoniytalar yaratdiki, ularsiz zamonaviy iqtisodiyotning barcha yangi usul va uslubiyatlarini ishlatish, raqobatli bozorda muvaffaqiyatga erishish va zamonaviy moliyaviy boshqaruv usullaridan samarali foydalanish mumkin bo’lmay qoldi. Masalan, quyidagi savollarga javob berish zamonaviy moliyaviy boshqaruvda hal qiluvchi faktorlardan biri bo’lib qolishi mumkin: internet moliyaviy boshqaruvda qanday ahamiyat kasb etadi, qanday qilib omma (crowd) effektiga erishish mumkin, kraudsorserlarning motivlari nimalardan iborat va ularni qanday qilib qiziqtirish mumkin, nega hilma-xillik yaxshiroq natija beradi va boshqalar. Shunday va shunga o’xshash bir qancha sabablarga ko’ra, moliyachilar oldida kraudsorsing hamda kraudfondingning mohiyati va uning iqtisodiy ma’nosini o’rganish, kraud-loyihaning mexanizmi va amalga oshirilishini tushunish, investitsion rejaning byudjetini aniqlash, tarmoq kraudsorsingining hususiyatlarini ochib berish va ushbu moliyaviy texnologiyani mamlakatimiz korxonalari amaliyotiga tadbiq etish masalasi paydo bo’ldi. Hozirgi paytda kraudsorsong atamasining bir qancha aniqlanuvlari bo’lib, ulardan biri quyidagicha - jamoa uchun katta ahamiyatga ega bo’lgan muammolarni ko’ngillilar kuchi vositasida hal qilish yoki bir qancha ishlab chiqarish bilan bog’liq bo’lgan amallarni aniq bo’lmagan shaxslar jamoasiga topshirish. Lekin kraudsorsingning ushbu aniqlanuvida bir qancha kamchiliklar bo’lib, ularni to’g’ri hal qilish uchun, shu jumladan, kraudsorsing mehnizmini real biznesga tadbiq qilish imkoniyatiga ega bo’lish uchun kraudsorsingning quyidagi keng ma’nodagi al’ternativ aniqlanuvi ham taklif etiladi: Kraudsorsing platformasi vositasida mahsulot yoki hizmatga qo’shimcha talab yaratish yoki muhim ijtimoiy-iqtisodiy masalalarni hal qilish hamda loyihalarni amalga oshirish, ishlab chiqarishni yo’lga qo’yish yohud yangi mahsulot yaratish asosida insonlarni jalb qilish keng ma’nodagi kraudsorsing deb ataladi. Chegaralangan ma’noda esa kraudsorsingni sinergetik effektga olib keluvchi kollektiv bilim va hatti-harakatlarni masofaviy usulda dunyoning turli nuqtalaridan turib, internet orqali 24/7/364 rejimida ishlatihsga asoslangan yangi interfaol ishlab chiqarish mexanizmi sifatida ham tushunish mumkin. Biz tadqiqotimizni huddi shu aniqlanuv asosida amalga oshiramiz. Bunda milliy, irqiy, bilim darajasi, professional mahorat kabilar bo’yicha insonlar birbiridan farq qilinmaydilar. Ko’pchilik insonlarni bunday usulda qandaydir ishlarni bajarishga jalb qilish faqatgina internet texnologiyalar asosidagina amalga oshirilishi mumkin, albatta. Sinergetik samaraga esa kraud-loyihalarga jalb qilingan insonlarning turli-tumanligi asosida erishiladi