Toshkent davlat iqtisodiyot universiteti q. A. Dadaboyev

η
 = 
n
Σ 
t
i
 / 
N
Σ 
t
i
 x 100% 
bunda N – nazariy jihatdan ko‘rsatish mumkin bo‘lgan xizmatlar miqdori; 
n – haqiqatda ko‘rsatilgan xizmatlar miqdori; 
t – i ta xizmat ko‘rsatish uchun talab qilinadigan vaqt. 
Shunday qilib, 
N
Σ 
t
i 
- imkoniyat darajasidagi kompleks xizmat ko‘rsatish 
uchun nazariy jihatdan sarflanadigan vaqt hisoblanadi. 
14.4. Logistik harajatlar muammosiga nazariy yondoshuv 

---

154 
 
Logistikaning ilmiy yondashuvi amaliy metodning qo‘llashi zamonaviy 
ishlab chiqarish va xizmat ko‘rsatish jarayonini boshqarishda muhimligini keltirib 
chiqaradi, shuningdek konyuktur kurashda asosiy strategik instrument rolini 
o‘ynaydi. 
Logistik harakatlarning maqsadi rivojlangan va bozor iqtisodiy jarayonini 
optimal boshqarish XX asrning 60-70 yillaridagi g‘arb mamlakatlarining beqaror 
iqtisodiyoti kompaniya daromadining tezda tushib ketishi va aylanma harakatlarini 
omiliga olib keldi. Bu dalil logistik harakatlarni o‘rganishga impuls bo‘ladi. O‘sha 
davrda usul qo‘llashni baholashning asosiy maqsadi ko‘rilayotgan tizimda 
material elementlarni joylashtirish va qayta ishlash xarajatlarini kamaytirish bo‘lgan 
va o‘sha paytda ko‘rsatilgan maqsadni amaliy faoliyatga singdirish metodi o‘ylab 
chiqilgan. Zamonaviy nemis tadqiqotchisi B.Getting ta’kidlaydi: «Boshqarishga 
yangi logistik yondashuvda o‘tishda umumxarajat g‘oyasi paydo bo‘lishdan 
qochib bo‘lmaydi.» . Logistik yondashuvda ham huddi shunday yondashuv, 
ya’ni bir joyda tejash yuz bersa, ikkinchi bir joyda xarajat ko‘payadi. Usullarni ish 
berishni baholashda xarajatlarni qoplanishini aniqlash bilan baholashda xarajatlarni 
qoplanishini aniqlash bilan belgilanadi. Logistik xarajatlarni tushunish logistikaning 
amaliy va ilmiy ko‘ra bilishi bilan bog‘liq. Ko‘plab har xil yo‘nalishli va teskari 
aniqlashlar ham bor, ularning asosiylarida logistika xo‘jalik faoliyati yoki 
boshqarish funksiyasi va qobig‘i sifatiga ko‘riladi. 
An’anaviy aniqlashga ko‘ra, logistik xarajatlar – bu logistika 
operatsiyalariga ketadigan xarajat. Birinchi yondashuvchilar logistikani faoliyat 
bilan organik bog‘laydi va uning logistik tabiatini belgilab boradi. Sotish, 
transport, ishlab chiqarish, taqsimlash, omborxona va boshqa logistikani ajratadi. 
Logistik xarajatlar material elementlarni va shunga yaqin predmetlarni qayta 
shakllantirish natijasida yuzaga keladi. Bunday yondashish logistik funksiya 
tavsifini xarajatlar tavsifiga asoslangan holda oldindan aniqlaydi. Shunday qilib 
logistikani funksional bazisini aniqlash: ta’minot, ishlab chiqarish va sotish-
logistikaning kattalashtirilgan guruhlarini xarakterlovchi, ya’ni logistik faoliyatning 
ta’minot, ishlab chiqarish va sotish bilan bog‘liqligi. An’anaviy xo‘jalik usulida 
oddiy xarajatlarni anologik xarajatlardan farqi material texnik ta’minot va sotish 
sistemasidagidek. Shuning uchun tekstdagi logistik xarajatlar sotish va ta’minot 
xarajatlarini aniqlashga qaratilgan deyishimiz mantiqdan bo‘lardi. 
M.Gordon 
ta’kidlashicha: 
«Bizning 
qator 
mutaxasislarimiz va 
tadqiqotchilarimizning fikricha, logistika - bu biz iqtisodiyot deb atagan barcha 
narsa. Chet elda bu oddiy alohida ishlarda ham juda muhim tushuncha». Bunday 
ilmiy yondashish baxsli va kelajaksiz. 
Logistika rivojlanishiga kompleks yondashuv funksiyalararo keyinchalik 
firmalararo ziddiyat nazariyasiga asoslanib xarajatlar konsepsiyasini o‘zgartirdi. 
Amaliyotda logistik tizim funksional doirasida xarajatlarni hisoblash ohirgi natijaga 
qarab amalga oshiriladi. Logistik xarajatlarning funksional tegishliligi ularni 

---

155 
maqsadli yo‘nalishni o‘rnini bosib turadi. Bu sharoitlarda xarajatlarni hisoblash va 
tushunish yangi yo‘naltirilgan rivojlanish, «misoli» ni qayta ishlab chiqishga 
asoslangan. Birinchi maqsad aniqlanadi, qaysiki ma’lum bir sharoitda logistik 
sistema tamoyilida bajarilishi kerak. Keyinchalik unga sotish xarajatlari 
rejalashtiriladi. Logistik xarajatlarga yondashish tomonidan qarab chiqqanda u 
ma’lum bir logistik tizimga yetishishi va o‘z missiyasini bajarish xarajatlarini 
aniqlaydi. Logistik tizim o‘z maqsadiga erishish uchun logistik funksiya bajarilishi 
kerak. Missiyani bajarish xo‘jalik faoliyati funksional doirasini bo‘linishi va oddiy 
logistik operatsiyalarni kompleks xarajatlari orqali amalga oshadi. Logistik 
yondashuv integratsiyalashgan boshqaruv sistemasiga va harakat nazoratiga 
singdirilishi shart. Aytib o‘tilganidek, uning afzalligi chetdan boshqarish tizimi 
hisoblanadi, qaysiki material va tovar oqimlari funksional bloklarga bo‘linmaydi, 
aksincha bir butun tizim sifatida ko‘riladi. Avval qo‘yilgan yondashuvga 
norozilikning kelib chiqishi yangi logistik yo‘nalish konsepsiyasi paydo bo‘lishiga 
asos bo‘ldi. Logistika fan sifatida o‘z oldiga qo‘ygan maqsadning har qanday 
xo‘jalik va har qanday iqtisodiy sharoitda oliy darajada bajarish deb biladi. Bunga 
asosan logistik xarajatlarga, uning shakllanish usuliga, tavsifini o‘lchashga 
boshqacha qarash shakllandi. 
Harakatdagi xo‘jalik tizimini birdaniga logistik tizim deb atab bo‘lmaydi, 
masalan ma’muriyat xulosasiga ko‘ra; oddiy sotish bosqichini, operatsiyasini 
logistikaning infrastruktura xarajati deb atab bo‘lmaydi. O‘zgarish faqatgina 
logistizatsiyada yuzaga keladi. Bu turdagi xarajatlarni logistizatsiya xarajatlari deb 
aniqlaydi. 
Xo‘jalik tizimi logistizatsiya bosqichi, darajasi boshqarish mexanizmini 
o‘zgartiradi va qayta tuzish va materiallarni joylashtirish, axborot va moliyaviy 
oqimga ta’sir ko‘rsatadi. Shunday «xarajatlar o‘zgarishi» o‘ziga logistika 
xususiyatlarini mujassamlashtirgan. Shuning uchun ham bu yerda obyektni 
logistizatsiya xarajatlari ajratib ko‘rsatilgan. Logistikani aniqlash borasidagi 
baxslar ko‘rib chiqilib, menejment, marketing, statistika, iqtisodiyot nazariyasi 
fanlarining turli yo‘nalishi va maktablari logistik apparat kategoryasini 
shakllanishga kuchki ta’sir qilgan. Boshqacha yondashuv bo‘lishi ham mumkin. 
Shunday qilib logistik xarajat tushunchasini turli traktlarga ajratamiz: 
a) shartli qayta nomlangan xarajatlar an’anaviy operatsiya va funksiya 
paydo bo‘lishi bilan bog‘liq material oqimi qayta shakllanish va harakatini 
ta’minlaydi; bunday xarajatlarni shuningdek, logistizatsiya obyekti xarajatlari ham 
deb atash mumkin. (