Toshkent davlat iqtisodiyot universiteti alimov r. X., Almuradov a. A., Xomidov s. O. Ekonometrik modellashtirish

Qandaydir

y  f (x_i )

funksiya natijaviy ko`rsatkich yoki jarayonning

o`zgarishini xarakterlaydigan bo`lsin;

x₁ , x₂ ,..., x_n

- funksiya

f (x_i )

bog`liq bo`lgan

omillardir. O`rganilayotgan ko`rsatkich y ni

x₁ , x₂ ,..., x_n

omillar to`plami bilan

funksional determinallashgan bog`lanish shakli

y  f (x₁, x₂ ,..., x_n )

ko`rinishida

beriladi. Tahlil qilish davrida y ko`rsatkich y

orttirma olgan bo`lsin.

y  f (x₁, x₂ ,..., x_n )

funksiyaning miqdoriy ortishini qaysi qismi har bir argumentning

qanday ortishiga to`g`ri kelishini aniqlash talab qilinadi. Bunday tarzda shakllangan masala to`g`ri determinallashgan omilli tahlil masalasining qo`yilishining o`zidir.

To`g`ri determinallashgan omilli tahlilga misol bo`lib quyidagilar hisoblanadi: ishlab chiqarilgan mahsulot hajmiga mehnat unumdorligi va ishchilar soni ta’sirining tahlili ( y -

mahsulot hajmi;

x, z

- omillarni funksional bog`lanish shakli berilgan

y  x  z ); foyda

miqdorini asosiy ishlab chiqarish fondlari va me’yorlashtirilgan aylanma vositalarini

rentabellik darajasiga ta’sirini tahlili ( y - rentabellik darajasi;

x, z, v

- mos keluvchi

omillar; berilgan funksional bog`lanish shakli

y  ^x

z  v

ko`rinishiga ega).

To`g`ri determinallashgan omilli tahlil masalalari xo`jalik faoliyatini tahlilida eng keng tarqalgan masalalar guruhidir.

Analitik ifodalarning ko`rinishiga qarab bog`lanishlar to`g`ri chiziqli (yoki umuman chiziqli) va egri chiziqli (yoki chiziqsiz) bo`ladi. Agar bog`lanishning

tenglamasida omil belgilar

(X₁, X ₂ ,..., X_K )

faqat birinchi daraja bilan ishtirok etib,

ularning yuqori darajalari va aralash ko`paytmalari qatnashmasa, ya’ni


y_x  a₀  _a_i Х_i

i1

y  a₀  a₁x

to`g`ri chiziqli bog`lanish deyiladi.

Ifodasi to`g`ri chiziqli (yoki chiziqli) tenglama bo`lmagan bog`lanish egri chiziqli (yoki chiziqsiz) bog`lanish deb ataladi. Xususan,

• 
  parabola
  

y  a  a x  a x²

yoki

0 1 2

K K

y  a  _a x  _b xⁿ, n=1,..., s

• 
  giperbola
  

x 0 i i i1

i i

i1

yoki

y_x  a

a


_ 1
_{0 x} ,

- darajali

y  a₀

 _

i1

a_{i ;}

x_i

x 0
y  a x^a ,

yoki

 a_ x
K


y
a_i

x i

i1

va boshqa ko`rinishlarda ifodalanadigan bog`lanishlar egri chiziqli (yoki chiziqsiz) bog`lanishga misol bo`la oladi.

Statistikada o`zaro bog`lanishlarni o`rganish uchun maxsus usullardan foydalaniladi. Xususan, funksional bog`lanishlarni tekshirish uchun balans va indeks usullari, korrelyatsion bog`lanishlarni o`rganish uchun esa parallel qatorlar, analitik guruhlash, dispersion tahlil hamda regression va korrelyatsion tahlil usullari keng qo`llaniladi.

Ekonometrik modellashtirishda regression tahlil usullarini qo`llash yo`nalishlari. Iqtisodiy tahlilda ko`rsatkichni detallashtirishga keltirish, uni tashkil etuvchi qismlarga ajratish masalalaridan tashqari bir guruh masalalar mavjudki, unda

Qandaydir iqtisodiy jarayonni

(L)

xarakterlovchi ko`rsatkichlar

x₁ , x₂ ,..., x_n

to`plami mavjud bo`lsin. Ko`rsatkichlarning har biri L jarayonni bir tomonlama

xarakterlaydi. O`zida barcha ko`rsatkichlarning

x₁ , x₂ ,..., x_n

asosiy xarakteristikalarini

yoki ba’zi birlarini kompleksda ifodalagan L jarayonning o`zgarish funksiyasini

f (x_i )

tuzish talab qilinadi. Izlanish maqsadidan kelib chiqqan holda

f (x_i )

funksiya

jarayonni statika va dinamikada xarakterlab berishi kerak. Masalani bunday qo`yilishi omilli tahlilning teskari masalasi deyiladi.

Teskari omilli tahlil masalalari determinallashgan va stoxastik bo`lishi mumkin. Teskari determinallashgan omilli tahlil masalalariga misol bo`lib ishlab chiqarish faoliyatini kompleks baholash masalasi hamda matematik dasturlash masalalari, buni ichida chiziqli dasturlash masalalari ham hisoblanadi. Teskari stoxastik omilli tahlil masalasiga misol bo`lib, ishlab chiqarish funksiyasi xizmat qilishi mumkin, uning bilan mahsulot ishlab chiqarish miqdori va ishlab chiqarish omillari xarajatlari o`rtasidagi bog`lanish o`rganiladi.

Iqtisodiy ko`rsatkichlarni yoki jarayonlarni to`liq, detallashgan holda o`rganish uchun faqat bir bosqichli tahlilni emas, balki statikada va dinamikada zanjirli omilli tahlil ham o`tkazish zarur.

Faraz qilaylik, iqtisodiy ko`rsatkich y va unga ta’sir etuvchi omillar ^x₁ ^{, x}₂ ^{,..., x}_n

o`rganilsin. Izlanish maqsadidan kelib chiqqan holda y ko`rsatkichning o`zgarish

xatti-harakati omilli tahlil usullarining biri bilan tahlil qilinadi. Agar

x₁ , x₂ ,..., x_n

bir

muncha oldinroqdagi birlamchi omillarning funksiyasi bo`lsa, unda y - tahlil qilish

uchun

x₁ , x₂ ,..., x_n

omillarning o`zgarishini tushuntirib berishi kerak bo`lsin. Buning

uchun keyingi detallashtirish olib boriladi:

^x₁ ^{ l}₁ ^z₁ ^{, z}₂ ^{,..., z}_n ^;