намоён булади. Аммо бу уз йуналишларига эга булган ушбу фанларни факат
геосиёсатга тегишли, дея катъий хулоса чикаришга асос була олмайди.
Геосиёсат атамасини фанга киритган олимлардан бири – Р.Челлен
геосиёсатни «давлатни жугрофий тана ёки худудий ходиса сифатида талкин
килувчи доктрина» деб хисоблаган
[4]
. Мумтоз таълимотларни урганиш
оркали геосиёсатни дунёкараш сифатида талкин килиш ва бундай холда уни
фанлар билан эмас, балки фанлар тизими билан киёслаш лозимлиги уртага
чикади. Геосиёсатнинг асосчилари бу фаннинг бош максади – давлатнинг
ривожланиши учун бошка давлатлар худудини босиб олиш заруратини
англашдан иборат, дея талкин этишган. Зеро, уларнинг фикрича, «аллакачон
булиб олинган дунёда худудларни бир
давлат бошкасидан факат куч
билангина тортиб олиши мумкин». Рус олими Ю.В.Тихонравов машхур
немис геосиёсатчиларидан К.Хаусхофернинг геосиёсат «сиёсатнинг
жугрофияга
богликлиги»
тугрисидаги
таълимот
сифатида
таърифлаганлигини таъкидлайди
[5]
.
Геосиёсат индивиднинг узи яшаётган худуд (макон) белгилаб берган,
шу худуднинг узига хос хусусиятлари, рельефи, ландшафти таъсирида
шаклланиши, аникроги, унинг ижтимоий-жугрофий мохиятига асосий
эътиборни каратади. Бирок бундай алокадорлик инсоннинг
давлатлар,
этнослар, маданиятлар ва цивилизациялар доирасида юритадиган кенг
микёсдаги ижтимоий фаолиятида якколрок намоён булади.
Геосиёсатнинг асосий гояси – инсоннинг жугрофий мухитга
богликлиги алохида шахсдан узоклашиб кишилар гурухига якинлашган сари
намоён була боради. Шунинг учун хам муайян гоявий пойдеворнинг
мавжудлигига карамай, геосиёсат
том маънодаги мафкурага, тугрироги
“оммавий мафкурага” айлана олмаган. Унинг хулоса ва услублари, тадкикот
предмети ва асосий коидалари ижтимоий ва тарихий характердаги
умумбашарий конуниятларига бахо бериш, стратегик режалаштиришнинг
улкан муаммолари билан шугулланувучи ижтимоий катламлар учунгина
тегишли булиши мумкин. Геосиёсий макон жуда катта улчовларда намоён
булиши туфайли геосиёсат хам давлатлар, халклар ва хоказо умумлашган
вокеликлар билан боглик ижтимоий гурухларга мулжалланган.
Мумтоз тадкикотларда геосиёсат жугрофий хукмронлик дунёкараши,
унинг шакл ва куринишлари хамда бундай хукмронликни урнатиш
коидалари, мезонлари ва тамойиллари хакидаги фан сифатида таърифланади.
Инсон ижтимоий жихатдан юксалиб борган сари геосиёсат унинг учун
ахамият, мазмун ва манфаат касб этиб боради. Геосиёсат сиёсатдаги хукмрон
доиралар учун яратилган фан булиб, бу фан
билан факат мамлакатлар ва
миллатларни бошкаришда фаол иштирок этадиган ёки шундай максад йулида
харакат килаётган кишиларгина шугулланиб келганлигига тарих шохиддир.
Геосиёсат илмий нуктаи-назардан кандайдир догматик коидаларга
асосланмасдан, узи учун мухим ва иккинчи даражали булган фанлар ёки фан
йуналишларинигина белгилаб олади. Бошка ижтимоий ва табиий фанлар
геосиёсий услубнинг асосий тамойилларига зид келмаган такдирдагина
тадкикот доирасига жалб этилади. хозирги пайтда у Ер юзида етакчилик
килаётган энг кудратли давлатларнинг харакат дастури сифатида иттифоклар
тузиш, уруш бошлаш, ислохотлар утказиш, жамиятни таркибий жихатдан
кайта куриш, кенг камровли иктисодий хамда сиёсий дастурларни жорий
килиш каби мухим карорларни кабул килиш борасидаги зарурий
хулосаларни уз ичига олган узига хос амалий кулланмага айланиб колган.
Геосиёсатнинг асосий коидаси Ер юзасининг жугрофий тузилиши
хамда цивилизацияларнинг тарихий типларга
булинишида ифодаланган
фундаментал дуализмнинг катъийлигини ифода этишдан иборатдир. Мазкур
дуализм «теллурократия» («куруклик кучи») ва «талассократия» («денгиз
кучи»)нинг бир-бирига карама-карши куйилишида намоён булади
[6]
. Бундай
карама-каршиликнинг мохияти антик давр тарихидаги машхур савдо
цивилизацияси – Карфаген (Афина) хамда харбий-авторитар цивилизация –
Спартанинг (Рим) узаро муносабатлари мисолида яккол кузга ташланади.
Бошкача айтганда, бу либерал гояга асосланган демократия ва идеократия
уртасидаги карама-каршиликдир
[7]
. Мазкур зиддият дастлабки пайтлардан
бошлаб уни ташкил килган кутбларнинг карама-каршилиги хусусиятига эга
булиб давр такозасига кура узгариб туради .
Шундай килиб, бутун ижтимоий тарих икки унсур, яъни «сув»
(«суюк», «окувчи») ва «куруклик» («каттик», «доимий») унсурлари атрофида
руй берган жараёнлардан иборат. Теллурократия, маконнинг мукимлиги ва
ундаги асосий хусусиятларнинг баркарорлиги билан характерланади.
Цивилизацион даражада теллурократия инсонларнинг йирик уюшмалари,
халклар, давлатлар, империялар буйсунадиган утроклик, консерватизм,
катъий хукукий меъёрларда намоён булади. Курукликнинг каттиклиги
халкларнинг маданий хаётига хам жиддий таъсир курсатади, жумладан,
ижтимоий анъаналарнинг баркарорлиги ва ахлокий коидаларнинг
мустахкамлиги ана шу омил таъсирида шаклланади. Курукликдаги, яъни
Евроосиёнинг ичкарисидаги халкларга индувидуализм рухи ёт булиб, уларга
азалдан ижтимоийлик рухияти ва иерархиявий тизим хос булган.
Талассократия эса бунга тескари булган коидаларга асосланган
цивилизация булиб, у динамик, харакатчан ва техник ривожланишлар
тарафдоридир. Унинг устувор йуналишлари кучманчилик (асосан
денгизда
сузиш назарда тутилмокда), савдо, индивидуал ишбилармонлик рухидан
иборат. Шахс жамоанинг харакатчан вакили булгани туфайли олий кадрият
хисобланади. Бунда маънавий ва хукукий меъёрлар бир-бири билан
аралашиб, нисбий ва харакатчан булиб колади. Цивилизациянинг бу тури тез
ривожланади, ташки маданий хусусиятларни осон узлаштиради, лекин
шунга карамасдан узлигини саклаб колади. Инсоният тарихининг асосий
кисми хар иккала йуналишнинг маълум чекланган худудлари доирасида,
аммо «теллурократия»нинг умумжахон микёсидаги устуворлиги шароитида
ривожланган. Куруклик унсури бутун цивилизацияга уз таъсирини утказади,
«сув» (денгиз, океан) унсури эса айрим пайтларда ва муайян худудлардагина
намоён булади. Куруклик ва сув дуализми маълум вактгача жугрофий
жихатдан денгиз киргоклари, дарё хавзаларида ва бошка худудлар доирасида
колиши мумкин. Карама-каршилик сайёранинг турли жойларида,
турли
шаклларда ривожланади.
Таъкидлаш жоизки, геосиёсий конуниятлар сиёсий тарих, дипломатия
тарихи хамда стратегик режалаштириш ва тахлил этишда айникса кул
келади. Ушбу фан социология, сиёсатшунослик, этнология, харбий стратегия,
дипломатия, дин тарихи каби купгина фанлар билан кесишув нукталарига
эга. Айрим мутахассислар ушбу фаннинг купгина холларда иктисодиёт билан
хам узвий богликлигини назарда тутиб, «геоиктисодиёт» деб номланган
фанни киритиш таклифини илгари сурган.
Do'stlaringiz bilan baham: