Toshkent davlat agrar untversiteti

2.4 - rasm. Elektr jarohatni tahlil qilishda voqealar daraxtidan foydalanish.
Ishchining  elek tr  toki  bilan  jarohatlanishi,  elektr  qurilmaning 
korpusida potentsialning vujudga kelganligi sababi bilan sodir bo‘ladi 
(dastlabki  shart  N),  ishchining  tok  o ‘tkazuvchi  polda  boMishi 
(dastlabki  shart  I)  va  uning  elektr  qurilmaning  korpusiga  tegishi 
(dastlabki  shart  K).

---

Voqea 3N -  ikki voqea dastlabki shartlarining paydo boiish natijasi 
hisoblanadi: A -  izolyatsiya qarshiligining kamayganligi va B -  elektr 
qurilma to k  o‘tkazuvchi qismlarining ajralib  qolganligi va ulaming 
korpusga  tegishi.
Voqea  I -  dastlabki ikki shartlar bilan ta’minlangan: D -  metall 
polda  odam ning  turishi  yoki  E  -   uni  binoning  yerga  ulangan 
qismlariga  tegib  qolishi.
Voqea  K  — uchta  dastlabki  shartlarga  bog‘liq.  F  -   dastgohni 
ta’mirlashning  zarurligi;  G  -   unga  texnik  xizmat  ko‘rsatilishining 
lozimligi;  H  — elektr  qurilmalarini  to‘g ‘ridan-to‘g‘ri  maqsadli 
ishlatish.
Keltirilgan  modelda  12 minimal o‘tkazuvchi shart voqealaming 
birligi -  flk r tripletlari (uchta voqealardan tashkil topadi) ADF, ADG, 
ADH,  AEF, AEG, AEH, BDF, BDG,  BEH,  BEF,  BDH, BEF, BDH 
va bunday  uchta minimal kesib tashlovchi voqealar birligi-dupletlari 
(ikki voqealardan tashkil topgan) AB,  DE va triplet FGH bor.  ADF 
tripleti  shuni k o ‘rsatadiki,  ya’ni odam elektr jarohatni uchta voqea, 
ya’ni  dastlabki  shartlaming  birikuvidan  oladi:  elektroizolyatsiya 
qarshiligining kamayganligi, odamning tok o‘tkazuvchi polda boiishi 
va  elektr  qurilmani  ta’mirlanishning  zarurligi.  AB  duplet  elektr 
jarohatni  olish  mumkin  emasligi  to‘g‘isida  xabar  beradi,  qachonki 
izolyatsiya yuqori elektr qarshilikka ega boisa yoki elektr qurilmaning 
tok  o ‘tk a z u v c h i  qismlari  ajratilm agan  va  korpusga  tegish 
imkoniyatlari  boimasa.
Nomaqbul  voqealaming  m aium   vaqt  oralig‘ida  kelib  chiqish 
ehtimolini  tahlil  qilishda,  shuningdek  uning  oqibatlarini  aniqlash 
kerak  b o ‘ lib  qolsa  tavakkal  tushunchasidan  foydalaniladi. 
Voqealaming  sodir  boiish  ehtimolining  «A»  -  klassik  aniqlanishi 
quyidagi  ifoda  bilan aniqlanadi:
PA=m/n, 
(2.1)
Bu yerda: m -  «A» gama’qul boigan  elementar voqealar soni; n -  
boiishi mumkin  boigan hamma elmentar voqealaming soni;
X avfliliklarni  son  jihatidan  tahlil  qilishda  formuladagi  «m» 
nomaqbul  voqealaming sonini, «n» esa voqealaming umumiy sonini 
bildiradi. Formula (2.1 ) to‘g‘ridan-to4g ‘ri tavakkal tushunchasi bilan
18

---

bog‘langan.  Odatda  tavakkal  tushunchasi,  xavflilikni  son  jihatdan 
b o g iash d a  yoki  xaflilikni  am a lg a   oshish  chastotasi  sifatida 
belgilanadi.  Tavakkal  (T)  m atem atik  shaklda  quyidigi  formula 
yordamida aniqlanadi:
T=N  /N   , 
(2.2)
nm 
urn  ’ 
v 
'
Bu  yerda:  Nnm  -   ma’lum  v a q t  oralig‘ida  nomaqbul  voqeaning 
soni (odatda  1  yil  ichida);
Uum-  o‘sha vaqt oralig‘idagi  voqealaming umumiy  soni.
2.1  va 2.2.  formulalardan s hunday xulosaga kelish mumkinki, 
tavakkal  bu  -   m a ’lum  vaqt  o ra lig ‘ida  nomaqbul  voqealarning 
pay do boiish ehtimolidir. Aniqlangan tavakkaldan kelib chiqadiki, 
hisob-kitob  q ilishda  eh tim o llar  nazariyasining  va  matematik 
statistikaning standart uslublaridan foydalanilgan boiishi mumkin. 
Agar  «n»  bir  -  biriga  mos  kelmaydigan  nomaqbul  voqealar  bor 
bo‘lsa,  «Ai»  (voqealam ing  b ir   -  biriga  mos  kelmasligi  deb,  bir 
sinovning o ‘zida ulam ing ikkalasini kirib kelishi mumkin emasligi 
hisoblanadi)  har  birining  ehtim oli  P(Ai)  ga  teng,  unda  tavakkal 
«T» ulaming paydo bo‘lish yig ‘indisi quyidagi formula yordamida 
topiladi:
T = 2 P ( A i )  
(2.3)
i =  \
Agar nomaqbul  voqeadan keltirilgan zarami inobatga olish kerak 
bo‘lsa,  u holda tavakkal  quyidagicha aniqlanadi:
T =   R(A)U, 
(2.4)
Bu yerda: R(A) — ma’lum vaqt oralig‘ida nomaqbul voqeaning kelib 
chiqish ehtimoli (A);  U -  undan k o ‘rilgan zarar.
Texnik  sistemalarda  tavakkalni  hisoblash  uchun  2.4  ifodadan 
foydalaniladi,  n o m a q b u l  v o q ealarn in g   «Ai»  birikm asi  «n» 
hisoblanadi,  bulardan  har  birining  ehtimoli  R(A)  ga  teng,  har 
qaysisidan zarar «Ui»  ga, teng.
19

---

T=£P(Ai)Ui=U*, 
(2.5)
i=l
Bu yerda:  U* -  kutilayotgan  zaraming qiymati.
A g ar  nomaqbul  voqealaming  oqibatlari  o‘lim  bilan  tugagan 
hodisalaming  soni  bilan  ifodalansa,  unda  ulaming  kelib  chiqishi 
ehtimoli quyidagi  formula bilan  aniqlanadi:
T=R
n
  •№, 
(2.6)
Bu  yerda:  N  -   m aium   vaqt  oralig‘ida  oiim   bilan  tugagan 
jarohatlaming  soni;
R
n
 —  ulaming  ehtimoli;
g -   ijobiy son.
Tavakkalni  shuningdek,  qandaydir  me’yoming  ortib  ketishi 
ehtimoli kabi  hisoblash ham mumkin:
T=P{^>x}, 
(2.7)
Bu yerda: 
tasodifiy qiymat;
x -  ayrim qiymatlar (me’yor).
Operator  xatolarining  tavakkali  (odam  omilining  ta ’sir  qiiishi 
hisobiga) quyidagi  formula orqali  hisoblanadi:
T = RopO-RJ - U> 
(2-8)
Bu  yerda:  Rop va  Rtuz -   operatorning  xato  qilish  ehtimoli  va 
tegishlicha  uning  tuzalish  ehtimoli;
U — operatorning xatosi tufayli vujudga kelgan nomaqbul voqeaning 
keltirgan zarari.
Tavakkal tushunchasi konkreilashtirilgan boiishi kerak. Masalan, 
qandaydir sababdan yoki bir guruh sabablardan (ishlab chiqarishda). 
y o i  transport  hodisasida,  aviafalokatlarda,  yong‘inda  va  hokazo)

---

odam  o ‘lim ining  tavakkali,  ma’lum   xavfning  yoki  bir  guruh 
xavflaming ta’siriga uchrashi tavakkali (tabiiy ofatning shikastlovchi 
omillariga yoki texnogen falokatlar, j  inoiy bosqinchiliklar va boshqa). 
To‘g‘ridan-to‘g ‘ri odam bilan bogiiq bo‘lgan tavakkallardan tashqari 
tabiatdan foydalanish, ekologik va boshqa ko‘p tavakkal tushunchalari 
ishlatiladi.  Shunday  qilib,  ekologik  tavakkal,  har  qanday  ekologik 
resurslarga,  ta b iiy   obyektlarning  va  omillarning  antropogen 
o^garishlari nomaqbullik tavakkallari  deb  topilgan.
Individual v a   guruhli  (umumiy  kollektiv)  tavakkal  tushunchasi 
ham bor. Ulaming birinchisi har bir individual odamga xavflilikning 
miqdorini belgilaydi hamda quyidagi formula yordamida aniqlanadi:
T   =U*  /TM, 
(2.9)
Bu  yerda:  U *   -   nomaqbul  voqealami  vujudga  kelish  hisobiga 
keltirilgan  zaraming  hajmi;
T -  ko‘rib cliiqilayotgan  interval  vaqti;
M -  tavakkal  hisob-kitob qilinadigan  bir  guruh odamlaming soni.
Umumiy yoki  guruhli tavakkal quyidagi formula orqali topiladi:
Tun= U *  /T , 
(2.10)
Nomaqbul hodisaning kelib chiqish ehtimolini voqea daraxtidan 
foydalangan ho Ida hisoblash mumkin. Agarda bosh voqeaning kelib 
chiqishi «n» m os kelmaydigan fikrlar bilan,  «Ai» mantiqiy shartlar 
«VA»  bilan  birlashgan  boisa,  unda  uning  vujudga  kelish  ehtimoli 
quyidagicha aniqlanadi.
R = fl R ( A i ) , 
(2.11.)
i=l
Bu  yerda: R.(At)  -   voqea -   fikmi  «A»  vujudga  kelish  ehtimoli. 
Shunga o‘xshash mantiqiy shartlar «yoki» bilan bogiangan voqea -  
fikr «m» uchun o ‘xshash bogianish quyidagi ko‘rinishga ega bo‘ladi.
R = l - n [ l - R ( A i ) ] , 
(2.12)
21

---

0 ‘rinli  savol  tug‘iladi,  ya’ni  yuqorida  keltirilgan  formulalami 
qanday qilib bunday nomaqbul voqeani -  yashindan himoyalanmagan 
qishloqdagi  uyda  yong‘inni  kelib  chiqish  ehtimolini  hisoblashda 
qo‘llash mvmkin. Farazqilaylik, yong‘into‘rtta boshlang‘ich voqea 
fikrlarining  paydo  bo‘Iishidan  kelib  chiqishi  mumkin.A  -   uyda 
chekishdan,  D  -   ichki elektr  simlarining  qisqa  tutashishidan,  D- 
oshxonadagi elektr plitanosozligidan, E -  uyni yashin urishidan. Bu 
hodisa uchun voqea daraxti 2.5  - rasmda keltirilgan.
Yong‘inning  vujudga  kelish  ehtimolini  hisoblash  uchun, 
voqealaming  kelib  chiqish  ehtimolini  bilish  lozim.  Faraz  qilaylik, 
yil mobaynida dastlabki hodisalaming vujudga kelish ehtimoli R(A) 
q  1СИ ;  R(V )  q  10-6 ;  R(S)qlO‘5ni  tashkil  qilsa,  unda  yashin  urish 
ehtimoli  bizga  ma’lum bo‘lgan  formula orqali  topiladi.