|
1-расм. Ишланма ошган сари ейилиш жараѐнининг ўзгариш ҳолати:
1-чиниқтириш жараѐнидаги ейилиш; 2-нормал фойдаланиш жараѐнидаги
ейилиш; 3-аварияли (ўлчам) шароитида фойдаланиш жараѐнидаги ейилиш; S
бош
,
S
max
-бошланғич
ва деталнинг чегаравий ҳолатидаги максимал ейилиши
қийматлари.
182
S
max
ва S
бош
қийматларини билган ҳолда таъмирлашлараро хизмат
муддатини (фойдаланиш ресурсини) қуйидагича аниқлашимиз мумкин:
,
max
v
S
S
T
бош
Ta
бу ерда v- деталнинг ейилиш тезлиги, м/с.
Ейилиш оқибатида металл қоплами қалинлиги (вал учун):
мм
К
Д
Д
h
х
н
,
2
)
(
бу ерда Д
н
, Д
ҳ
-ейилган деталнинг номинал ва ҳақиқий диаметрлари.
Машинага барча хизмат кўрсатиш шароитларида ҳар хил омилларнинг
таъсири оқибатида ейилишига Т А Б И И Й ейилиш дейилади.
Машинага сифатсиз техник хизмат кўрсатишда тез ейилиш таъсирида
ўтқазиш ўлчамларининг бузилиши сабабли мойланиш режими кескин
ўзгаришига олиб келадиган ишлаб чиқариш нуқсонига А В А Р И Я ли
ейилиш дейилади. Юқоридаги расмда ейилиш жадаллигининг умумий
кўринишини тавсифловчи эгри чизиқ тасвирланган.
Бирикмадаги тирқишнинг жадал тарзда ўзгариши натижасида мой узоқ
сақланмайди ва детал мойли ишқаланишдан яримқуруқ ва қуруқ ишқаланиш
режимига (шароитига) ўтади.
Бу ҳолат қишлоқ хўжалик машиналари ишчи бирикмалари учун кўпроқ
учрайдиган ҳолатлардан ҳисобланади (плуглар, култиваторлар, сеялкалар, ем
тайѐрлаш машиналари, гўнг тозалаш, ИЁД кулачокли валлари, тирсакли
валлар ва ҳ.к.).
Машина деталларидаги чегаравий ейилишлар.
Деталларнинг узоқ
муддат ишлашини аниқлашда унинг чегаравий ейилишини тўғри аниқлаш
керак бўлади. Деталларни чегаравий ейилишга етмасдан чиқитга чиқариш
уларнинг ишлаш қобилияти ресурсидан тўлиқ фойдаланмасликка олиб
келади. Детал чегаравий ейилиш ҳолатига етганда жараѐннинг динамик
даражаси (энергия ҳажми) ошади, бирикмадаги деталларнинг ейилиши ортиб
кетади.
Деталнинг чегаравий ейилишининг содир бўлишини қуйидаги асосий
хусусиятлардан аниқланади:
-термик ишлов берилган металл қопламасининг 0,1-0,2 мм қалинликка
қадар ейилиши (тирсакли вал, газ тақсимлаш валлари), бундан ўтганда
ейилиш жараѐни жадаллашиб кетади (3-зонага қаралсин).
-ейилган детални конструктив бирикма таркибида ишлатиб бўлмаслиги;
-детал диаметридаги ѐғ қалинлигининг камайиши оқибатида конструктив
мустаҳкамликнинг камайиши (цилиндрлар гилзалари, лемехлар, култиватор
панжалари);
-ўтмаслашиш сабабли ишлаш вақтида ишчи органларида қаршиликнинг
ортиб (плуг, култиватор, сеялкалар) кетишлиги.
Деталларни чиқитга чиқаришдаги асосий хусусиятлар қуйидагилардан
иборат:
-ишчи органларида ишчи сиртларнинг геометрик шаклининг бузилиши
(лемех, панжалар, тирмалар тиши, кулачокли валлар ва бошқалар);
183
-бирикмадаги тирқишнинг ўзгариши (сирпаниш подшипниги, плунжер
жуфтлари, зичлагичлар, валлар ва б.)ортиб кетиши;
-ҳисобий (номинал) ўлчамларнинг ўзгариши (тишли бирикмалар,
шлицлар, занжирлар, фрикцион ўзатмалар);
-ўтқазиш юзаларида микро ва макро релефларнинг ўзгариши (тезкор
тишли ўзатмалар, думалаш подшипниклари, клапанлар ва б.).
Қуйидаги чегаравий ейилишларни ажратиб кўрсатиш мумкин:
-техник (детал бирикмасининг конструктив мустаҳкамлиги билан боғлиқ);
-сифат (чиқарилаѐтган маҳсулот сифатининг ўзгариши билан боғлиқ
бўлган чигит, экиш, дон янчиш сифати ва ҳ.к.);
-иқтисодий (иш унумдорлигининг пасайиши, фойдаланиш жараѐнидаги
харажатларнинг ортиши ва маҳсулот таннархининг кўтарилишини
тавсифловчи кўрсаткичларнинг ўзгариши билан боғлиқ).
Қишлоқ хўжалик машиналари ишчи қисмларининг деталлари, одатда,
абразив ейилади, уларнинг тезлиги кенг чегараларда ўзгариши мумкин (5 дан
200 мм/соатгача-қурилиш машиналари учун, масалан).
Турлича гуруҳдаги деталлар сиртининг ейилиши тахминан қуйидагича
тақсимланади:
1.
Цилиндрик сиртларда -52 фоизни;
2.
Конуссимон ва сферлик сиртларда – 3 фоизни;
3.
Пазлар, ариқчалар – 5 фоизни;
4.
Резбалар – 10 фоизни;
5.
Текис сиртлари – 1,0 фоизни;
6.
Шестерия тишлари 2 фоизни;
7.
Профил ва фасон сиртлар – 1,0 фоизни
ташкил этади.
Ёрилиш (дарзлар) ва синишлар – 90 фоиз деталларда кузатилади,
геометрия ва шаклнинг бузилиши – 13 фоиз деталларда кузатилади.
Машина деталларидаги умумий ишчи сиртлари таснифи ишлаб чиқилган,
улар :
1.
Цилиндрик ташқи ва ички;
2.
Резбали, шлицали;
3.
Тишли, ариқчалар (пазлар, лисонлар), конуссимон (сферасимон, профилли,
фасонли ва б.).
Н А М У Н А В И Й деталларни тиклаш уларни таъмирлашнинг хусусий
холи бўлиб бунда деталларнинг ҳамма ўлчамлари ва чидамлиги янгилари
даржасига етказилади. Деталларни тиклаш доим умумий характерга ва
марказий ишлаб чиқариш жараѐнига эга бўлишлари лозим.
Бу юқори унумли ихтисослаштирилган дастгоҳлар ва оқим тизимларини
қўллашга имкон беради. Натижада қайта тикланган деталларнинг ейилишга
чидамлилиги янада ошади, таъмирлаш (тиклаш) таннархи анча арзонлашади.
Деталларни тиклаш жараѐни тўғри ташкил этилса, янги эҳтиѐт қисмлар
сарфи кескин камаяди, ишлаб чиқариш қувватлари ортади, таъмирланаѐтган
(тикланган) машина, узел, агрегат, деталларга кетадиган харажатлар сарфи
пасаяди.
184
Вал бўйинлари ва подшипниклари табиий (физик), кимѐвий ва бошқа
омиллар таъсирида ейилади. Масалан, двигател ишлаѐтганида КШМ-га
таъсир этувчи кучлар схемаси 2-расмда кўрсатилган. Бунда нормал N кучи
цилиндр ѐки гилзаларнинг сиртларининг ейилишига, F кучи эса шатун ва
поршен бармоғининг ейилишига R
к
ва Т кучлар эса тирсакли валдаги шатун
ва туб бўйиннинг ва ўтқазиш жойларининг жадал ейилишига олиб келиши
мумкин. 2,б-схемаси поршен халқаси ва халқа ариқча деворларининг ейилиш
омилларини ѐритишга имкон беради. Сурков мойининг сифати ѐмонлашган
сари бирикма деталларидаги ишчи сиртлар кўп ейилади.
Do'stlaringiz bilan baham: |
