Toshkent davlat agrar universiteti termiz filiali meva-sabzavotchilik, uzumchilik

 Almashlab ekish tizimlari va turlari
. Iqtisodiy islohotlarni qishloq 

---

108 
xo‘jaligiga tadbiq etilishi almashlab ekish tizimini tuzishda yangi talablarni o‘rtaga 
qo‘ymoqda. Dehqon, shirkat va fermer xo‘jaliklari er maydonining katta bo‘lmasligi 
ekinlar turlarini kamaytirish va rotatsiyasi qisqa bo‘lgan almashlab ekish tizimini 
joriy etishni taqozo etmoqda. 
Ekinlar ekilgan umumiy maydon tizilishi tarkibida sabzavot ekinlari salmog‘i 
oz bo‘lishi tufayli ular dala-em-xashak va sabzavot-yem-xashak ekinlari almashlab 
ekish tizimiga kiritilmoqda. Sabzavotlarni katta maydonlarda etishtiiradigan 
xo‘jaliklarda ixtisoslashgan sabzavot almashlab ekish usuli qo‘llanilmoqda. 
O‘zbekistonning sabzavotchilik xo‘jaliklarida beda 3 yil O‘stiriladigan 8 dalali 
almashlab ekish usuli qabul qilingan. Beda birinchi yili arpaga qo‘shib ekiladi. Bular 
ham sabzavot, poliz va kartoshka almashlab ekish yo‘nalishlariga ega bo‘ladi. 
Sabzavotchilik yo‘nalishidagi xo‘jaliklar uchun 3:4:1 tizimi tavsiya etilgan 
bo‘lib, shundan uch dalaga beda, 4 dalaga sabzavot va 1 dalaga kartoshka ekiladi; 
kartoshkachilik xo‘jaliklariga esa 3:3:1:1 tizimi tavsiya etilgan- bunda 3 dala beda, 3 
dala kartoshka, 1 dala sabzavot va 1 dala poliz ekinlari bilan band etiladi; polizchilik 
yaxshi rivojlangan xo‘jaliklarga 3:3:1:1 tizimi tavsiya etilgan bunda uch dalaga beda, 
3 dalaga poliz, 1 dalaga sabzavot va 1 dalaga kartoshka ekiladi. Almashlab ekishning 
har uch tizimida uch dala beda uchun ajratilgan. Almashlab ekishning to‘rtinchi 
dalasiga sabzavot almashlab ekishda bedapoya o‘rniga o‘rtagi sabzavotlar 
(tomatdoshlar, bodring) joylashtiriladi. 
O‘zbekistonda qo‘llaniladigan almashlab ekish maydoni strukturasi tarkibida 
takroriy ekin yetishtirilishini hisobga olgan holda uni 11 dalali deb belgilanadi. Turli 
yo‘nalishdagi xo‘jaliklarda almashlab ekish tizimlari quyidagichadir: sabzavot 
yetishtirishga ixtisoslashtirilganda - 3 dalaga beda - 27%, 4 dalaga sabzavot + 2 
dalaga takroriy ekinlar 55%, 1 dalaga kartoshka + 1 dalaga takroriy ekin - 18%; 
kartoshka ekishga ixtisoslashtirilganda - 3 dala beda - 27%, 3dala kartoshka + 2 dala 
takroriy ekin - 46%, 1 dala poliz - 9%, 1 dala sabzavot + 1 dala takroriy - 18%; 
polizchilikga ixtisos-lashtirilgan - 3 dala ko‘p yillik o‘tlar - 27%; 3 dala poliz - 27%, 
1 dala sabzavot + 1 dala takroriy - 18%, 1 dala kartoshka - 10%, 2 dala oraliq ekinlar 
18%. Turli yo‘nalishdagi sabzavotchilik xo‘jaliklari uchun almashlab ekishning 
taxminiy shakllarida ekinlar quyidagicha navbatlanadi (18-jadval). 
Har bir xo‘jalikda bir necha yo‘nalishdagi almashlab ekish shakli tadbiq 
qilinishi mumkin, tadbiq qilingan U yoki bu almashlab ekish salmogi xo‘jalikning 
ixtisosiga ko‘ra belgilanadi. 
Ekinlarni navbatma-navbat ekilishini iqtisodiy va agronomik nuqtai nazardan 
asoslash almashlab ekishning negizini tashkil etadi. Sabzavot ekinlarini almashlab 
ekish ularning turi va salmog‘i, xo‘jaliklarning tuproq-iqlim sharoitlari, suv bilan qay 
darajada ta’minlanganligi, mahsulot turi va miqdorini belgilab beradigan reja 
topshiriqlari, xo‘jalikni ixtisoslashtirishda va qaysi tur ekinlarni ekish iqgisodiy 
jihatdan maqsadga muvofiqligi kabi masalalarni hisobga olgan holda aniqlanadi. 
Ayrim sabzavotlar mahsulotlariga talab va undan foydalanish xarakteri ekin 
maydoni strukturasiga ta’sir etadi. 
O‘zbekistonning sabzavot yetishtirishga ixtisoslashtirilgai xo‘jaliklari uchun 

---

109 
sakkiz dalali almashlab ekish namunasi
10 jadval