Toshkent davlat agrar universiteti sayyora xolmirzayeva

So‘zlar nutq uslubiga munosabatiga ko‘ra uslubiy betaraf va uslubiy xoslangan turlarga ajraladi
Uslubiy betaraf so‘zlar. Uslubiy betaraf so‘zlar barcha uslublarda birdek va teng ishlatilaveradi: [kel], [bor], [o‘t], [ket], [kitob], [qalam], [stol], [mashina], [oq], [qora], [tez], [sovuq], [faqat], [lekin] va h. Bu kabi so‘zlarni so‘zlashuv, ilmiy, rasmiy, ommaviy va badiiy uslublarda bab-baravar qo‘llayverish mumkin. Faqat ba’zi so‘zlar nutqda ko‘chma ma’noda ishlatilganda, bu ma’nosi bilan ayrim uslubga xoslanib qoladi. Masalan, [sovuq] so‘zi «xunuk» ma’nosida (sovuq rangli, turqi sovuq) faqat so‘zlashuv yoki badiiy uslubga xos.


Uslubiy xoslangan so‘zlar



Uslubiy xoslangan so‘zlar. Uslubiy xoslangan so‘zlar (leksika)ni uchga bo‘lish mumkin: a) kitobiy leksika; b) badiiy leksika; v) so‘zlashuv leksikasi.
Ilmiy, rasmiy va publitsistik leksikaga mansub birliklar umumlashtirilib, kitobiy leksika deb yuritiladi:

1. 
   ilmiy leksikaga oid so‘zlar: [integral], [meridian], [tangens], [olmosh], [bo‘lish], [ko‘paytirish];
   

1. 
   rasmiy leksikaga oid so‘zlar: [bayonnoma], [buyruq], [farmon], [qo‘mita], [sessiya], [tashkilot];
   
2. 
   publitsistik (ommaviy) leksikaga oid so‘zlar: [tinchliksevar], [mafkura], [ilg‘or], [ittifoq], [jahon], [afkor].
   

Bunday so‘zlar o‘z ma’nolari bilan ilmiy, rasmiy va publitsistik nutqqa xoslikni ko‘rsatib turadi.
Badiiy leksikaga «badiiy nutqqa xos» ma’no mavjud bo‘lgan, badiiylik bo‘yog‘iga ega bo‘lgan so‘zlar kiradi: Mehnat bilan topadi iqbol (Yo.Mirz.). Uning odobida, uning xulqida, insoniy kamolot mavjud, barqaror (Uyg‘.). Tabiatan serzavq va har narsaga qiziquvchi bo‘lgan Sodiq uchun har hunar zavq baxsh etar, ko‘nglini ko‘tarar, sog‘lig‘ini saqlardi (Shuhr.). Kundan kunga yashnamoqda ko‘rking, jamoling. Bahorning fikri bulut bosgan osmonday qorong‘ilashdi-yu, ko‘z oldini tuman chulg‘adi. (Sh.Rash.) Ko‘klam har yilgidan erta keldi. Fusunkor jamoli bilan hamma yoqni go‘zallikka chulg‘adi.(Gazetadan).
Badiiy nutqda ilmiy, rasmiy, publitsistik va so‘zlashuv uslubiga xos so‘zlar ham bemalol ishlatilaveradi.