Toshkent davlat agrar universiteti sayyora xolmirzayeva

SHEVAGA XOS SO‘ZLAR(mahalliy so‘zlar)
Ma’lum bir tuman, shahar, qishloq, viloyatga xos bo‘lib, adabiy tilda boshqa ko‘rinishga va ma’noga ega bo‘lgan so‘zlar mahalliy so‘zlar yoki sheva so‘zlari deyiladi.Mahalliy so‘zlar o‘zbek tilining bebaho xazinasidir. Lekin adabiy nutqda ulardan o‘rinsiz foydalanish mumkin emas. Misol: kallapo‘sh (do‘ppi), inak (sigir), mo‘rcha (chumoli), zardoli (o‘rik), g‘aynoli (olxo‘ri) va boshq.
Bir tilning faqat ma’lum bir hududiga xos bo‘lib, boshqa joylarda o‘zgacha nom bilan yuritiladigan so‘zlar shevaga xos so‘zlar sanaladi. Bu so‘zlardan bittasi umumxalq tili bo‘lgan adabiy til uchun qabul qilinadi va ana shu so‘z adabiy til uchun me’yor bo‘ladi.
Do‘ppi so‘zi adabiy me’yor, kallapo‘sh, qalpoq, takya so‘zlari esa shevaga xos so‘zlardir.
Har bir shahar, qishloq va viloyat aholisi tilida umumxalq tili bilan barobar shu joyga xos so‘zlar, iboralar qo‘llanadi.
O‘zbek shevashunoslik fanining ma’lumotlariga ko‘ra, o‘zbek sheva va lahjalari 3 guruhga bo‘linadi:
1. Janubiy-sharqiy guruh: qarluq-chigil-uyg‘ur shevalari. Bunga ko‘pchilik shahar shevalari kiradi.
2. Janubiy-G‘arbiy guruh: O‘g‘uz shevalari – Xorazm va Qozog‘iston, Turkmanistondagi ba’zi o‘zbek shevalari.
3. Shimoliy-G‘arbiy guruh: bular qipchoq shevalari nomi bilan yuritiladi. Bu shevalarda y tovushi j ga o‘tadi: yo‘1, yo‘q kabi so‘zlar jo‘1, jo‘q tarzida aytiladi.
Har bir sheva yana bir necha lahjalarga bo‘linadi. Masalan, Farg‘ona shevasining Namangan lahjasida kelutti, didomizza shaklida qo‘llanadi. Shahar shevalari (Toshkent, Namangan, Qo‘qon, Farg‘ona) umumiy tomonlarga ega bo‘lsa ham, ayrim so‘zlarda (tancha, turshak – Toshkent) va ba’zi qo‘shimchalarda, unlilar talafftizida (kevotti, kelutti, kelyapti; Sho‘kat, Do‘vlat, ating ninta? Kitobdi o‘qidingizmi?) farqlanib turadi. Shevadagi u yoki bu so‘z umumxalq lug‘atiga kirib, adabiy tildagi so‘zga sinonim bo‘la oladi: dovuchcha- g ‘o‘ra, eshik - uy ma’nosida, uy - hovli, tancha - sandal va b.
Ammo kelutti, alma, apa, ong‘lar, biza, mayliz, nondi, devotsiz kabi talaffuz adabiy til me’yoriga to‘g‘ri kelmaydi.
Yozma adabiyotda sheva so‘zlari uslubiy ma’noda – asar qahramonining ma’lum bir joydan (hududdan) ekaniga ishora qilish uchun qo‘llanadi. Ammo sheva xususiyatlarini badiiy adabiyotda ham ortiqchi ishlatish nutqni og‘irlashtiradi, sun’iylashtiradi

5. 
   Quyidagi sohaga oid matnni o‘qing va unda qo‘llanilgan iqtisodiy terminlarni o‘zlashtiring.