Toshkent davlat agrar universiteti. O. A. Ostonov


Badiiy adabiyot va islomshuaos olimlar



Download 2,06 Mb.
Pdf ko'rish
bet25/409
Sana01.01.2022
Hajmi2,06 Mb.
#291141
1   ...   21   22   23   24   25   26   27   28   ...   409
Bog'liq
2 5199531260153694706

Badiiy adabiyot va islomshuaos olimlar 
Ko'hna  Xorazm  farzandi  Mahmud  az-Zamahshariy  (1075-1144)  nomi  ham  fan 
osmonidagi  yorqin  yulduzlar  qatorida  turadi.  Buyuk  mutafakkir  arab  grammatikasi, 
lug‟atshunoslik, adabiyot, aruz ilmi, jug‟rofiya, tafsir, hadis va fiqh (qonunshunoslik)ga oid 50 
dan ziyod noyob asarlar muallifidir. Uning «А1- Mufassal», «Muqaddimat ul-adab», «Asos al-
balog'a» («Notiqiik asoslari»), «Xutbalar va va'zlar bayonida oltin shodalar», «Ezgular bahori 
va  yaxshilar  bayoni»,  «Aruzda  o‟lchov  (me'zon)»,  «Nihoyasiga  yetgan  masalalar»,  «Nozik 
iboralar»,  «Qur'on  haqiqatlari  va  uni  sharhlash  orqali  so‟zlar  ko'zlarini  ochish»  kabi  asarlari 
butun Sharq va arab dunyosida qadrlanib kelinadi. 
Shuningdek,  Ismoil  Juijoniy,  Mahmud  Chag'miniy,  Burhoniddin  al-  Marg'iloniy  kabi 
allomalarimiz yaratgan boy ilmiy-ma'naviy meros ham Vatanimiz shuhratini olamga taratdi. 
Shunday  qilib,  O'rta  Osiyo  hududida  yuz  bergan  Uyg'onish  davrida  ko'plab  favqulodda 
iste'dod  sohiblari  yetishib  chiqdiki,  ular  jahon  lanining  turli  yo'nalishlarida  betakror 
kashfiyotlar, durdona asarlar yaratdilar. Bu bilan ular Vatanimiz shon-u sharaflni yuksaklarga 
ko'tardilar hamda kelgusi avlodlar uchun bitmas-tuganmas meros qoldirdilar. 
Badiiy adabiyot. IX-XII asrlar adabiy jarayonining rivojiga jiddiy hissa qo'shgan, badiiy 
so'z qadrini yuksakka ko'targan daho adiblar to'g'risida so'z 


yuritilganda Ahmad Yugnakiy, Mahmud Qoshg'ariy, Yusuf  xos Hojib, Ahmad Yassaviy, Abu 
Abdullo  Rudakiy,  Abulqosim  Firdavsiy,  Nosir  Xusrav  singari  aziz  siymolar  nomlari  ko'z, 
o'ngimizda  namoyon  bo'ladi.  Ulaming  har  birining  mangulikka  muhrlangan  hayotbaxsh  ijodi 
necha asrlar osha hamon kishilar qalbiga estetik huzur, quvonch bag'ishlab, ulami yuksak orzu, 
maqsadlar sari ilhomlantirib keladi. 
Turkiy  (eski  o'zbek) adabiyotining asoschilaridan sanalgan  Mahmud  Qoshg'ariy  (XI asr) 
ijodi O'rta Osiyo Uyg'onish davri madaniy taraqqiyotida muhim o'rin egallaydi. Uning  merosi 
o'sha davr badiiy adabiyoti rivojida ham, turkiy xalqlarning etnik tarkibi, jug'rofiy joylashishi, 
rang-barang  urf-odatlari,  udumlari,  o'ziga  xos  an'analari  va  boshqa  ko'plab  hayotiy  jihatlarini 
o'rganish,  ilmiy  tadqiq  etishda  ham  birdek  ahamiyat  kasb  etadi.  Allomadan  bizga  qadar  yetib 
kelgan  yagona  asari  «Devoni  lug'atit  turk»  («Turk  tilining  lug'ati»)ning  boy  mazmuni  bilan 
tanishish kishini yuqoridagi xulosaga olib keladi. Darhaqiqat, turkiy xalqlar. elatlar yashaydigan 
keng  hududlami  kezib,  ishonchli  manbalar  asosida  o'sha  xalqlar  to'g'risida  noyob  qomusiy 
ma'lumotlami  o'z  asari  orqali  keyingi  avlodlarga  armug'on  etgan  Mahmud  Qoshg'ariy  nomi 
mangu barhayotdir. 
Mahmud Qoshg'ariyga zamondosh Yusuf xos Hojib (XI asr) nomini yurtlararo, xalqlararo 
mashhur qilgan narsa, bu uning «Qutadg'u bilig» («Baxt va saodatga eltuvchi bilim») asaridir. 
Ushbu kitob turkiy xalqlar, elatlar hayoti haqida yozilgan asar bo'lib, unda davming juda ko'p 
o'ta muhim muammolari, axloq, odob va ma'rifat masalalari katta mahorat bilan yoritilgan. 
Bu  kitobni  Chinlilar  «Adab-ul  muluk»,  Mochinlar  -  «Oyinul  mamlakat»,  Sharq  eli 
ulug'lari  «Ziynat-ul  umaro»,  Eronliklar  «Shohnomayi  turkiy»,  Turonlilar  -  «Qutadg'u  bilig», 
boshqalar «Pandnomayi muluk» deb ataganlar. 
Turkiy  (eski  o'zbek)  adabiyoti  rivojining  ilk  sarchashmalarida  turgan  o'tmishdosh 
adiblarimizning yirik namoyandalaridan biri .Ahmad Yugnakiy (XII- XIII asrlar) dir. 
Adib Ahmadning «Hibat-ul haqoyiq» («Haqiqatlar tuhfasi») asari (484 misradan iborat)ni 
ko'zdan kechirarkanmiz, unda inson shaxsiyati uning ta'limi, tarbiyasi bilan bog'liq juda ko'plab 
o'tkir, dolzarb masalalaming o'rin olganligini, ulami to'g'ri, xolis va ehtiros bilan yoritilganligini 
ko'ramiz.  Adib  Ahmad  bilimning  inson  hayotidagi  beqiyos  o'mini  ulug'lash  barobarida 
odamlami bilimli, ma'rifatli bo'lishga da'vat etadi. 
O'rta Osiyo xalqlari Uyg'onish davri adabiyotini ayni chog'da forsiyzabon ijodkorlar ijodi 
bilangina qo'shib tasawur etish mumkindir. Bu o'rinda Somoniylar davrining tengi yo'q zukko 
shoiri Abu Abdulloh Rudakiy (860-941) ijodi alohida ko'zga tashlanib turadi. Negaki, juda ko'p 
nufuzli  manbalarda  aytilishicha,  fors-  tojik  tilida  ijod  qilgan  shoirlaming  birortasi  ham  unga 
teng keladigan darajada asarlar bitmaganlar. Ba'zi olimlaming fikricha, Rudakiy bir million uch 
yuz  ming  misragacha  she'r  yozgan.  Biroq,  afsuski,  shoiming  boy  adabiy  merosidan  bizgacha 
atigi ming bayt she'riy asarlar yetib kelgan, xolos. 
Rudakiy  asarlari,  ayniqsa,  uning  ruboiylari  shu  qadar  ta'sirchan,  ohangdorki,  beixtiyor 
inson qalbini o'ziga mahliyo etadi. Shoir tabiat go'zalliklarini jozibali 


tarannum  etish  barobarida  odamlami  yurt,  Vatanni  sevishga,  unga  farzandlik  burchi  bilan 
astoydil xizmat qilishga da etadi. Uning ruboiylarida ifodaiangan teran falsafiy fikrlar, hayotiy 
lavhalar bugungi avlod kishilari uchun ham ibrat bo'la oladi. 
Bu  davr adabiyotining  daho san‟atkorlaridan  yana biri  Abulqosim  Firdavsiy  (940/941 -
1030)dir.  Uni  olamga  mashhur,  nomini  tillarda  doston  qilgan,  abadiyatga  muhrlagan  asar 
alloma  yaratgan  «Shohnoma»dir.  Negaki,  bu  shoh  asarda  Eron  va  Turon  xalqlarining  ming 
yilliklar qa'riga borib taqaladigan ko'hna tarixi, tutash taqdir -qismatlari, jang-u jadallari, mislsiz 
jasoratu  qahramonliklari  katta  mahorat  bilan  ifodaiangan.  60000  baytdan  iborat  bunday  yirik 
epik  asaming  dunyoga  kelishi  Firdavsiyning  badiiy  ijoddagi  ulkan  jasoratidir.  Shoir 
Movarounnahr,  Xuroson  va  Eronning  tarixiga  murojaat  qilib,  xalq  og'zaki  ijodi  durdonalarini 
chuqur  o'rganib,  ulami  o'z  zamona-sining  yetilgan  dolzarb  masalalari,  vazifklari  bilan 
uyg'unlashtirib,  shunday  buyuk  asar  yaratdiki,  mana  necha  asrlardirki,  bashariyat  ahlining 
doimiy nazarida va nigohida bo'lib kelmoqda. 
Islom  madaniyati.  IX-XII  asrlar  davri  nafaqat  dunyoviy  fanlaming  yuksaklab  borishi 
bilan,  shu  bolan  birga  islomiy  madaniyat  va  ma'naviyatning  shakllanib,  chuqur  ildiz  otib 
borishi,  yetuk  olimu  ulamolaming  yetishib  chiqib,  Vatanimiz  sha'nini  olam  aro  ulug'laganligi 
bilan ham tavsiflanadi. 
Garchand  islom  dini  Arabistonda  vujudga  kelgan  bo'lsa-da,  biroq  yangi  ilohiy  ta'limot 
Turkiston zaminida ravnaq topdi, takomilga erishdi. Turkiston musulmon dunyosiga Xorazmiy, 
Buxoriy,  Termiziy,  Nasafly,  Samarqandiy  kabi  taxalluslar  bilan  ijod  qilgan  ko'plab  noyob 
isle'dod sohiblarini yetishtirib berdi, 
Islom  va  uning  asosiy  ta'limoti aks  etgan  «Qur‟oni  Karim»  g'oyalarining  o'lka  hayotiga 
kirib kelishi va keng yoyilishi, shuningdek, mahalliy xalqlarning musulmonchilik tamoyillari va 
udumlarini qabul qilishi hamda ularga e'tiqod bog'lashi davomida asta-sekin islom madaniyati 
shakllanib,  chuqur  ildiz  otib  bordi.  Bunda  shu  yurt  zaminidan  yetishib  chiqqan  buyuk 
islomshunos allomalaming xizmati benazirdir. 
Yurtimizda  islomiy  madaniyatning yuksalib borishi barobarida  uning uiug'vor  g'oyalari, 
asl maqsadlarini keng tashviq, targ'ib qi-lish, ayniqsa, hadis ilmini asosli tadqiq etish kuchayib 
bordiki,  bunda  satzaminimizdan  chiqqan  qator  buyuk  muhaddis  olimlaming  xizmati  katta 
bo'ldi. Hazrati payg'ambarimiz Muhammad (s.a.v) nomi va u zoti sharifning muborak so'zlari 
bilan bog'liq «Qur'oni Karim» oyatlari mazmuni, mohiyatini teran tushunish va anglab yetishga 
muhim  kalit  bo'lib  xizmat  qiladigan  hadisshunoslik  ilmi  IX  asrda  juda  rivojlandi.  Butun 
musulmon olamida eng ishonchli manbalar deb tan olingan 6 ta ishonchli hadislar to'plami (as- 
sihoh as sitta) xuddi shu davrda yaratildi, Ular orasida Hadis ilmida «Amir al- mo'minin» degan 
sharafli nomga sazovor bo'lgan Imom al-Buxoriy nomi yorqin ko‟zga tashlanib turadi. Yuksak 
aql-zakovat sohibi al-Buxoriy, Sharqning yirik ilmiy va ma'rifiy markazlaridan biri - Buxoroyi 
sharifda tug'ilib, yoshligidan diniy bilimlami chuqur egallaydi. 


Imom  Buxoriy  o'z  safarlari  davomida  turli  shahariardagi  W  ga  yaqin  uslozlardan  ta'lim 
olgan, Ayni chog'da, uning o'zi ham yuzlab shogirdlarga ustozlik qilgan. 
Al-Buxoriy  keyingi  nasllar  uchun  o'zidan  katta,  boy  ilmiy  meros  qoldirgan.  Uning 
qalamiga mansub noyob asarlar ro'yxati 20 dan oshadi. Bu asarlar orasida «Al-jome' as-sahih» 
asari  (U  «Sahiyh  al-Buxoriy»  nomi  bilan  ham  yuritiladi)  o'zining  mukam-malligi, 
ahamiyatining  benihoyaligi  bilan  ajralib  turadi.  Alloma  ibn  Salohning  ta'kidlashicha,  al-
Buxoriyning  bu  asariga  kiritilgan  ishonchli  hadislaming  soni  takrorlanadiganlari  bilan  birga 
7275 ta, takrorlanmaydigan holda esa 4000 hadisdan iborat. Eng muhimi shundaki, bu sharafli 
ishni  birinchi  bo'lib  al-  Buxoriy  boshlab  bergan  bo'lsa,  keyinchalik  boshqa  olimlar  unga 
ergashib, hadislar to'plamini yaratganlar. 
Allomaning  «Al-jome
1
  as-sahih»  asari  asrlar  davomida  butun  musulmon  dunyosida 
yuksak qadrlanib, necha bor nashr etilib, yer yuzi musulmonlari uchun dasturilamal qo'llanma 
bo'lib kelmoqda. Uning 1325— yilda ko'chirilgan 8 jilddan iborat tnukammal nusxasi hozirda 
Istanbul  (Turkiya)da  saqlanmoqda.  Uning  asarlarida  ifodaiangan  mehr-muhabbat,  sahiylik, 
ochiq  ko'ngillik,  kattalarga  hurmat,  yetim-yesirlarga  muruwat,  beva-bechoralarga  himmat, 
vatanga  muhabbat,  halollik,  pokizalikka  da'vat  etuvchi  yuksak  insoniy  fazilatlar,  olijanob 
tuyg'ular hamisha insonlarga ma'naviy ozuqa bag'ishlab kelgan. 
Imom al-Buxoriyning zamondoshi va shogirdi, o'z davrining mashhur allomasi - Abu Iso 
Muhammad  at-Termiziy  ham  hadisshunoslik  ilmini  yuksak  bosqichga  ko'targan  yorqin 
siymolardandir.  O'rta  asrlar  davrining  yirik  madaniy  markazlaridan  sanalgan  Termiz  shahri 
atrofida  (Bug
1
  qishlog'i  -  hozirgi  Sherobod  tumani)  tavallud  topgan  bo'lg'usi  alloma  o'z  ona 
yurtida dastlabki ma'lumot olganidan so'ng O'rta Osiyoning Urganch, Buxoro, Samarqand kabi 
yirik  shaharlarida  bilimini  takomillashtiradi.  Bundan  ham  yetarli  qanoat  hosil  qilmagan, 
hamisha  ilmga  chanqoq  at-Tenniziy  Sharq  mamlakatlariga  sayohatga  chiqadi.  Shu  tariqa,  u 
uzoq yillar Iroqda, Isfahon, Xuroson, Makka, Madina singari shaharlarda yashab, ilm-fanning 
turli  sohalaridan-ilm  al-qiroat,  ilm  al-bayon,  fikh,  tarix  va  ayniqsa,  hadis  ilmidan  o'sha 
zamonning  yirik  ustozi  buzruklaridan  ta'lim  oladi.  Ayni  paytda,  at-Termiziyning  o'zi  ham 
yuzlab shogirdlarga mehribon ustoz bo‟iib, ulaming hadis ilmining bilimdonlari sifatida shuhrat 
topishlariga katta homiylik ko'rsatgan. 
At-Termiziydan  bizgacha  katta  ilmiy  meros  yetib  kelgan.  Uning  asosiy  asarlari  sirasiga 
«Al-Jome»  («Jamlovchi»),  «Al-hilal  fi-I-hadiys»  («Hadislardagi  og'ishmalar»),  «Risola  fi-l-
xilof va-l-jadal» («Hadislardagi ixtiiof va bahslar haqida risola»), «At-tarix» («Tarix») kabilami 
nisbat berish mumkin. 
Biz tilga olayotgan tarixiy davming yana bir muhim jihati shundaki, bunda islom dini va 
unirig  asosiy  tamoyillarini  har  tomonlama  chuqur  tadqiq  etish  hamda  rivojlantirishga  o'z 
hissasini  qo'shgan,  tasawuf  va  tariqat  ilmida  benazir  bo'lgan  vatandosh  allomalarimiz 
faoliyatiga  ham  bir  nazar  tashlab  o'tmog'imiz  joiz  bo'ladi.  Awalo,  tasawuf  —  bu  odamlami 
halollikka, poklikka undovchi barcha musulmonlaming o'z halol mehnati bilan kun ko'rishini, 
boshqalar kuchidan 


foydalanmaslikni,  ijtimoiy  adolat  qoidalariga  rioya  etishni  targ'ib  etuvchi  ta'limotdir.  Ulug' 
ajdodlarimiz — Xoja Ahmad Yassaviy, Abduholiq G‟ijdivoniy, Najmiddin Kubro, Bahouddin 
Naqshband,  Xoja  Ahror  Valiylar  ana  shu  ruhdagi  g'oyalarni  ilgari  surgan  edilar.  Zero, 
«Yassaviya»,  «Kubraviya»,  «Naqshbandiya»  tariqatlarida  insonlar  Alloh  yo'lida,  haq  yo‟lida 
tinimsiz  toat-ibodat,  tavba-tazarru  qilish  barobarida  haiol-u  рок  mehnat  qiiish,  doimiy  sa'y-
harakatda bo'lishlari kerakligi ta‟kidlanadi. Jumladan, «Yassaviya» ta'limotida poklik, haloIHk, 
to'g'rilik,  mehr-shafqat,  o‟z  qo'l  kuchi,  halol  mehnati  bilan  hayot  kechirish,  Alloh  visoliga 
yetishish  yo‟lida  insonni  botinan  va  zohiran  har  tomonlama  takomiliashtirish  kabi  ilg‟or 
umuminsoniy qadriyatlaming ifodalanganini ko'ramiz. 

Download 2,06 Mb.

Do'stlaringiz bilan baham:
1   ...   21   22   23   24   25   26   27   28   ...   409




Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©hozir.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling

kiriting | ro'yxatdan o'tish
    Bosh sahifa
юртда тантана
Боғда битган
Бугун юртда
Эшитганлар жилманглар
Эшитмадим деманглар
битган бодомлар
Yangiariq tumani
qitish marakazi
Raqamli texnologiyalar
ilishida muhokamadan
tasdiqqa tavsiya
tavsiya etilgan
iqtisodiyot kafedrasi
steiermarkischen landesregierung
asarlaringizni yuboring
o'zingizning asarlaringizni
Iltimos faqat
faqat o'zingizning
steierm rkischen
landesregierung fachabteilung
rkischen landesregierung
hamshira loyihasi
loyihasi mavsum
faolyatining oqibatlari
asosiy adabiyotlar
fakulteti ahborot
ahborot havfsizligi
havfsizligi kafedrasi
fanidan bo’yicha
fakulteti iqtisodiyot
boshqaruv fakulteti
chiqarishda boshqaruv
ishlab chiqarishda
iqtisodiyot fakultet
multiservis tarmoqlari
fanidan asosiy
Uzbek fanidan
mavzulari potok
asosidagi multiservis
'aliyyil a'ziym
billahil 'aliyyil
illaa billahil
quvvata illaa
falah' deganida
Kompyuter savodxonligi
bo’yicha mustaqil
'alal falah'
Hayya 'alal
'alas soloh
Hayya 'alas
mavsum boyicha


yuklab olish