Toshkent davlat agrar universiteti. O. A. Ostonov

Aniq fanlar va tibbiyot rivoji 
Moddiy madaniyat Turonzamin ulus va elatlari istiqomat qilgan hududning arablar istiiosi 
va  asoratidan  xalos  etilishi,  o'z  mustaqillik  maqomiga  ega  bo'lishi  yurtimizning  ijtimoiy-
iqtisodiy  va  madaniy  taraqqiyotiga  sezilarli  ijobiy  ta'sir  etdi.  Somoniylar,  Qoraxoniylar, 
G'aznaviylar,  Saljuqiylar  va  Xorazmshohlar  sulolalari  hukmronlik  qilgan  IX-XII  asrlarda 
Movarounnahr  sarhadlarida  yashagan  ulus-  elatlar  o'rtasida  nisbatan  tinchlik,  osoyishtalik, 
totuvlik,  yaqinlik  va  hamjihatlik  vujudga  keldi.  Natijada,  o'lkada  moddiy  ishlab  chiqarish, 
madaniy  rivojlanish  jarayoni  ancha  tezlashdi,  shaharlar  hayoti  yuksaldi,  savdo-sotiq, 
hunarmandchilik o'sdi, aholi farovonligi barqarorlashdi. 
IX-XII  asrlarda  Movarounnahrda  moddiy  madaniyat  o'ziga  xos  uslub  va  shakilarda 
to'xtovsiz  rivojlandi.  Xalq  ichidan  chiqqan  mahalliy  ustalar,  me'morlar,  naqqoshlar,  kulollar, 
zargarlar, misgarlar tomo-nidan yurt dovrug'ini olamga tanitgan ajoyib me‟morchilik obidalari, 
san'at namunalari bunyod etildi. 

---

Ilm-fan  ravnaqi.  Somoniylar,  G'aznaviylar,  Saljuqiylar,  Xorazmshohlar  sulolalariga 
mansub  ma'rifatparvar  hukmdorlarning  ilm-fan  va  madaniyatga  doimiy  rag'bat  berishlari 
orqasida  ko'plab  iste'dod  sohiblarining  salohiyati,  ijodi  o'sib,  yuksalib  borgan.  O'sha  davr 
hukmdorlari  tashabbusi  bilan  bunyod  etilgan  va  faoliyat  ko'rsatgan  kutubxonalarda  son-
sanoqsiz  noyob,  qimmatbaho  kitoblar,  qo'lyozmalar  to'planganki,  bulardan  hozirgi  avlod 
kishilari  ham  bahramand  bo'lmoqdalar.  Ibn  Sinodek  buyuk  zotni  hayratlantira  olgan 
Somoniylar  saroyi  qoshidagi  boy  kutubxona  ham  mana  shunday  ilm  maskanlaridan  biri 
bo‟lgan. 
O'rta Osiyo xalqlari ma'naviy madaniyat in ing o'sishida islom madaniyatining ahamiyati 
katta  bo'ldi.  Islom  faqat  dingina  emas,  balki  yangi  ma'naviy  yo'naiish  sifatida  ham  butun 
madaniy  jarayonga,  barcha  musulmon  mamlakatlari  orasida  ijtimoiy-madaniy  va  ma'rifiy 
aloqalaming  kuchayishiga  sezilarli  ta'sir  ko‟rsatdi.  Bu  davrda  ma'naviyatda  hurfikrlik,  har 
qanday  bilim,  ilm-fanga  hurmat,  diniy  oqimlar  erkinligi  ustivorlik  qilgan.  Diniy  va  dunyoviy 
ilmlar o'zaro uzviy bog'liq holda rivojlangan. Qadimgi Yunon, Hind va boshqa yurtlar an‟ana-
laridan, bilim manbalaridan ham keng ijodiy foydaianildi. 
XI  asr  boshlarida  Xorazmda  vujudga  kelib  keng  faoliyat  ko'rsatgan  mashhur  «Ma'mun 
akademiyasi» ilm-fan ravnaqiga ijobiy ta'sir etdi. Abu Rayhon Beruniy, Abu АИ ibn Sino, Abu 
Nasr Mansur ibn Iroq singari ilm peshvolari ham dastlab shu fan maskanida ulg'ayib, kamolot 
bosqichiga ko'tarilganlar. 
IX-XII  asrlarda  Movarounnahrda  ilm-fan  yuksaldi,  hozirgi  zamon  fenining  ko'plab 
tarmoqlari  va  yo'nalishlariga  chinakam  poydevor  yaratildi.  Xususan,  matematika,  algebra, 
astronomiya,  tibbiyot,  geologiya,  geodeziya,  jug'rofiya,  falsafa  singari  dunyoviy  fanlaming 
tamal toshi, tom ma'noda, shu davrda qo'yildi. 
Buyuk  matematik, astronom  va  geograf  olim  Muhammad  Muso al-Xorazmiy  (783-850) 
nomi fan tarixida alohida o'rin tutadi. Olim o'zining «Aljabr val Muqobala», «Hind arifinetikasi 
haqida  kitob»,  «Quyosh  soatlari  haqida  risola»,  «Astronomik jadvallar»  singari  asarlari bilan 
«Algebra»  faniga  asos  soldi.  Uning  arifmetika  risolasi  hind  raqamlariga  asoslangan  bo'lib, 
hozirgi  paytda  biz  foydalanayotgan  o‟nlik  hisoblash  sistemasining  Yevropada  tarqalishiga 
sabab  bo‟ldi.  Allomaning  «al-Xorazmiy»  nomi  «algoritm»  shaklida  fanda  abadiy  muhrlanib 
qoldi.  Olimning  «Kitob  surat  al-arz»  nomli  geografiyaga  doir  asari  shu  qadar  fundamental 
ahamiyatga egaki, u arab tilida ko'plab geograflk asarlammg yaratilishiga zamin yaratdi. Uning 
«Sharq  geogratiyasining  otasi»  deb  nomlanishi  ham  shundan.  Xorazmiy  yaratgan  «Zij» 
Yevropada  ham,  Sharqda  ham  astronomiya  fanining  rivojlanishi  yo'llarini  belgilab  berdi. 
Alloma qalamiga mansub «Kitob at- tarix» («Tarix kitobi») asari Movarounnahr, Xuroson va 
Kichik  Osiyo  halqlarining  VIII-IX  asrlarga  oid  tarixini  to'laqonli  yoritishda  muhim 
qo'llanmadir. Al- Xorazmiyning arab ilmiy dunyosining yirik markazi  - Bag'doddagi Ma'mun 
akademiyasida  ishlagan  davrlari  uning  iste'dodining  eng  barq  urgan  paytlari  bo'ldi.  U  shu 
akademiyaning rahbari sifatida ilm ahliga ibrat ko'rsatdi. 
O'rta  Osiyolik  buyuk  allomalar  orasida  Ahmad  al-Farg'oniy  (797-865)  nomi  alohida 
ko'zga tashlanib turadi. Olimning to'liq ismi Abul Abbos Ahmad ibn Muhammad ibn Kasir al-
Farg'oniy bo'lib, aslida Farg'onaning Quva shahrida 

---

tavallud topgan. Ilm yo'lida zahmat chekib ko‟p yurtlami kezgan. Umrining ko'p qismini xorijiy 
ellarda,  xali-falik  markazlarida  o‟tkazgan.  Uning  butun  hayoti  va  faoliyati  fanga  bag'ishlandi. 
Ahmad al-Farg'oniy  yetuk astronom,  matematik  va  geograf  olim  sifatida shuhrat  topgan. Juda 
ko'plab  fundamental  asarlar  muallifi,  Bag'doddagi  Baytul  Hikma  (akademiya)ning  nomdor 
namoyandalaridan biridir. 
Al-Farg'oniy ilmiy salohiyatining mahsuli bo‟lgan «Astronomiya asoslari haqida kitob», 
«Usturlob yasash haqida kitob», «Al-Farg'oniy jadvallari», «Oyning yer ostida va ustida bo'lish 
vaqtlarini aniqlash haqida risola», «Yetti iqlimni hisoblash haqida», «Al-Xorazmiy «Zij»ining 
nazariy  qarashlarini  asoslash»  nomli  kitoblari  haqli  ravishda  jahon  feni  xazinasining  noyob 
durdonalari sanaladi. U G‟arb olimlari orasida «Alfraganus» nomi bilan mashhur. 
Jahon  fani  ravnaqiga  benazir  hissa  qo'shgan  Uyg'onish  davri  daholari  orasida  buyuk 
yurtdoshimiz Abu Nasr Forobiy (873-950) siymosi yorug' yulduzdek fan osmonida charaqlab 
turadi.  O'zining  qomusiy  bilimlari,  ayniqsa,  falsafa  sohasidagi  ulkan  xizmatlari  bilan  u  «Al-
Muallim  as-soniy»  -  «Ikkinchi  muallim»  (Aristoteldan  keyin),  «Sharq  Arastusi»  nomi  biian 
mashhurdir. 
llm-u urfonga oshuftalik, insoniyat baxt-u saodati yo'lida o'zni baxshida etishlik Farobiyni 
o'z  tug'ilgan  ona  yurti  -  Forob  (0'tror)ni  o'smirlik  chog'idanoq  tark  etib,  o'sha  davming  eng 
mashhur  ilm  maskanlari  hisoblangan  Eron  va  Arabiston  shaharlariga  borib,  bir  umr  ilm-fan 
bilan mashg'ul bo'lishga undaydi. U tabiiy va ijtimoiy fanlarga oid 160 dan ziyod asar yaratgan. 
Ayniqsa, falsafa ilmini rivojlantirishga katta hissa qo'shgan. 
Forobiyning  Aristotel  (Arastu)  asarlarini,  xususan,  «Metafi-zika»,  «Etika»,  «Ritorika», 
«Sofistika» singari shoh asarlarini chuqur ilmiy sharhlash, mazmun- mundarijasini teran yoritib 
berishdagi xizmatlari benazirdir. 
Forobiyning  «Ilmlaming kelib chiqishi  va tasnifi»,  «Falsafaga izohlar»,  «Fozil  odamlar 
shahri»  singari  asarlari  alloma  qiziqish  doirasi  va  ma'naviy  olamining  nechog'lik  kengligi, 
teranligidan darak beradi. 
O'rta  asrlar  davri  sharoyitida  Vatanimiz  sharafini  o'zining  beqiyos  dunyoviy  asarlarida 
ulug'lagan,  astronomiya,  fizika,  matematika,  geologiya,  geodeziya,  geografiya,  mineralogiya, 
tarix singari fanlar yo'nalishida ulkan kashflyotlar qilgan qomusiy bilim sohiblaridan yana biri 
Abu  Rayhon  Beruniy  (973-1048)dir.  Asli  Xorazm  yurtidan  bo'lgan  allomaning  butun  hayoti 
to'laligicha ilm-fanga bag'ishlangan. 
Uning qalamiga mansub yuzlab noyob asarlar ichida bizning dav-rimizgacha saqlanib, o'z 
bebaho  ahamiyatini  yo'qotmay,  bugungi  avlod  kishilari  uchun  o'rganish  manbayi  bo'lib 
kelayotganlari  ham  talaygina.  Bular  jumlasiga  «Qadimgi  xalqlardan  qolgan  yodgorliklar», 
«Xorazmning mashhur kishilari», «Hindiston», «Mas'ud qonuni», «Mineralogiya», «Saydona», 
«Astrologiyaga  kirish»,  «Astronomiya  kaliti»,  «Jonni  davolovchi  quyosh  kitobi»,  «Foydali 
savollar  va  to'g'ri  javoblar»,  «Ibn  Sino  bilan  yozishmalar»  singari  tarixiy  kitoblarni  kiritish 
mumkin.  Beruniy  asarlari  ko'p  asrlardan  buyon  Sharq-u  G'arbda  keng  tarqalgan  bo'lib,  ular 
yuksak  qadr  topgan.  Alloma  merosi  uning  bugungi  mustaqil  yurtida,  minnatdor  avlodlari 
nigohida, doimiy e'tibori va e'zozidadir. 

---

Abu Rayhon Beruniyning zamondoshi va safdoshi Abu Ali ibn Sino (980- 1037) ham o'z 
davrining yetuk allomasi, fan fidoyisi sifatida mashhurdir. Ibn Sino asarlari umumiy sonining 
450  dan  oshishi  ham  bunga  dalil.  Biroq  bulardan  atigi  160  ga  yaqini  bizgacha  yetib  kelgan, 
xolos.  Alloma  nomini  dunyoga  tanitgan  omii,  bu  uning  tibbiyot  sohasidagi  mislsiz 
kashfiyotidir.  Ibn  Sinoning  arab  tilida  yaratgan  5  jildli  «Al-Qonun»  («Tib  qonunlari»)  asari 
tibbiyotga  oid  benazir  dasturilamaldir.  5  mustaqil  kitobdan  iborat  bu  majmuani  ko'zdan 
kechirarkanmiz, allomaning yuksak tabiblik salohiyatiga, kasalliklami aniqlash, ulami davolash 
borasidagi mahoratiga, bilim-donligiga tan beramiz. Jumladan, «Qonun»ning ikkinchi kitobida 
800 ga yaqin dorilaming shifobaxsh xususiyatlari bayon etilganligi buning yaqqol isbotidir. 
Abu  Ali  ibn  Sino  ilm-fanning  boshqa  sohalarida  ham  barakali  ijod  qilgan.  Uning 
«Donishnoma», «Insof kitobi», «Najot kitobi», 10 jildli «Arab tili kitobi» yohud badiiy ijodga 
oid «Tayr qissasi», «Salomon va Ibsol», «Xaiyr ibn Yaqzon» asarlari buning yorqin ifodasidir. 
Tarix ilmida benazir bo'lgan Muhammad Narshahiy (899-959) o‟zining «Buxoro tarixi» 
(«Tarixi Narshahiy») asari orqali o'z davrining katta, ko'lamli masalalarini o'rtaga qo'yib, ulami 
haqqoniy  tarzda  yoritib  berdi.  Kitobda  arablaming  O'rta  Osiyoni  zabt  etib,  kirib  kelishi, 
mashhur Muqanna qo'zg'oloni, shuningdek, Somoniylar davridagi davlat boshqaruv tizimi, pul 
munosabatlari,  soliq  tizimi,  Buxoro  davlatining  ijtimoiy-iqtisodiy  va  madaniy  hayotiga  oid 
ko‟plab qiziqarli ma'lumotlar aks etgan.