Toshkent davlat agrar universiteti botanikadan laboratoriya

13-MAVZU: GUL, CHANGChI VA URUG‘ChINING TUZILIShI. 
TUGUNChANING TIPLARI. 
 
MAVZUNING MAQSADI:
 Gul, changchi va urug‘chining tuzilishini 
tuguncha tiplarini o‘rganish. 

---

 85
K
Е
RAKLI JIHOZLAR:
 mikroskop, luppa, pintset, nina, buyum oynasi, 
qoplag‘ich oyna, fiksirlangan g‘o‘za va beda gullari, doimiy preparatlar, rasmlar, 
jadvallar va boshqa asboblar. 
Umumiy tushuncha:
 Gul yoniga shoxlash qobiliyatini yo‘qotgan, 
o‘zgargan, qisqargan novdadir. Yopiq urug‘lilarning jinsiy ko‘payishi, gulning 
paydo bo‘lishiga bog‘liq. Gul o‘simliklarning jinsiy ko‘payishi uchun xizmat qi-
ladigan eng muhim organdir. Gullar ma'lum tuzilishiga ega, bu tuzilish yopiq 
urug‘lilarning har qaysi tiplariga xos bo‘ladi. Shunga ko‘ra sistematikada, 
o‘simliklarning gul va meva tuzilishiga qarab tur, turkum, oila, tartib va boshqa 
sistematik birliklar aniqlanadi. 
Gulning bandi qisqarib, yassi botiq yoki konussimon shakilni oladi, bunga 
gul o‘rni deyiladi. Gul o‘rinda gulkosa, gultoji, changchi va urug‘chilar joylashgan 
bo‘ladi. 
Gulkosacha va gultoj barglari gulqo‘rg‘on deb ataladi. Gulqo‘rg‘on gulk-
osacha va gultojidan tashkil topgan bo‘lsa, ikki qavatli gul deyiladi. (g‘o‘za, olcha 
gullari).  
Agar ikkisidan biri mavjud bo‘lsa, oddiy gulqo‘rg‘on deyiladi. (lola sho‘ra 
gullari). Ayrim o‘simlik gulqo‘rg‘onlari qisqarib, hatto yo‘qolib ketadi. (Masalan, 
bug‘doy, tol, terak gullari ). Bular qavatsiz gullar deyiladi. Gullar to‘liq va to‘liqsiz 
gullarga bo‘linadi. (Gulbandi, gulo‘rni, gulkosacha, gultoj, changchi (androtsey) va 
urug‘chi (ginetsey) lardan iborat bo‘lgan gullar to‘liq gullar deyiladi. Masalan, 
g‘o‘za, olma, gilos, o‘rik gullari. Agarda gul a'zolaridan biri mavjud bo‘lmasa 
to‘liqsiz gullar deyiladi. qovoq, lola, tol, terak gullari). 
Gul tuzilishining umumiy xususiyati va simmetriyasiga qarab to‘g‘ri (ak-
tinomorf) gul va noto‘g‘ri (zigomorf)larga bo‘linadi. To‘g‘ri gultojlarning hamma 
tojibarglari bir xil bo‘lib, gul yuzasidan bir nechta teng qismga bo‘ladigan bir 
qancha simmetrik chiziq o‘tkazish mumkin (g‘o‘za, olma, lola, qovoq gullari). No-
to‘g‘ri (zigomorf ) gullarning tojibarglari bir xil emas va uni teng ikki qismga 
bo‘luvchi bittagina chiziq o‘tkazish mumkin (masalan, beda, no‘xot, movrak, ray-
hon gullari). 
Ba'zi o‘simliklar gulining gultojisidan bitta ham simmetrik chiziq o‘tkazib 
bo‘lmaydi. Bunday gullar assimmetrik gul deyiladi (kanna, valeriana gullari).