Toshkent davlat agrar umversiteti qalandarov muxitdin maxmudovich

Murakkab massiv 
daraxtlar balandligining har xilligi 
dekorativ sifatlari turlicha bo‘lishidan iborat. Ikki yarusli massiv 
quyidagicha turkumlashdan iborat bo‘lishi mumkin: birinchi 
yarusda qayin; oddiy qoraqarag‘ay ikkinchi yarusda; birinchi 
yarusda oddiy qarag‘ay; maydabargli jo ‘ka ikkinchida; birinchi 
yarusda bandli eman va ikkinchi yarusda oddiy grab yetilmagan
56

---

marjon daraxti bilan beresklet. Massivda ekinlami zich 
o‘tqazishni hisoblaganda, har bir nusxa erkin shakllanishiga 
sharoit yaratish, ya’ni daraxtlami bir-biridan 4-8 m oralig‘ida 
joylashtirishdan kelib chiqish kerak.
Landshaft guruhlari - daraxtlar va butalardan erkin 
kompozitsiya. Daraxtsimon, butasimon va aralash guruhlarga 
ajratiladi. Guruh tarkibiga 2-3 dan 10-12 gacha bo‘lgan 
0
‘sim- 
liklar kiradi. Guruhlar konstrastli yoki bir navli, qalin yoki 
siyrak bo‘lishi mumkin. Guruhlami tuzishdagi keng imkoniyat- 
lar ulaming landshaft kompozitsiyasidagi asosiy elementlardan 
biri deb qabul qilinadi. Guruhlar tarkibi tuproqning tavsifi, o‘tlar 
qoplamasi va toza bo‘lishi, ya’ni bir navdan va aralash - bir 
necha navdan tuzilganligi bilan bog‘liq bo‘ladi. Daraxtlami 
taqsimlash uslubi va navlarini tanlash bo‘yicha ular zich va 
siyrak (nafis) bo‘ladi. Siyrak guruhlar ko‘proq qayinlardan, 
zarang (klen) daraxtidan, tut daraxtidan va boshqalardan 
shakllanadi. Zich guruhlar, asosan, eman, kashtan va tikanli 
qoraqarag‘aylardan tarkib topadi. Guruhlarga toq sonli 
daraxtlami kirgizish va shaxmatli juft joylashtirishga ruxsat 
berilmaydi. Guruhlarda daraxtlar orasidagi masofa mayda 
materiallarda 1,5-2 m (keyinchalik yashashi bilan) va katta 
yoshda 3-4 m va 5-10 m. Guruhlarda daraxtlaming maqbul soni
- 3 ta.
Rekreatsion maydonlarda buket guruhlari juda ham 
samaralidir. Bunday guruhlar bir necha daraxt tanalari (shumtol, 
terak, qayin, jo ‘ka, kashtan, eman) chiroyli, zich shox-shabbalar- 
ning katta diametrini tashkil etadi va quyoshdan saqlovchi tabiiy 
soyabon bo‘lib hisoblanadi. Fazoviylikni jalb qilishda unchalik 
katta bo‘lmagan dam olish hududini tashkil etish “yopiq”likni 
his qilishni yaratish maqsadida qo‘llaniladi. Soxta guruhlar 
mo‘ljallanmagan obyektlami bezatish uchun qo‘llanilishi 
mumkin (har xil mahsulot qoldiqlarini yig‘ish, avtomobillar 
to‘xtash joyi va boshqalar).
Soliter 
(fransuzchada 
“xilvat, 
yolg‘izlik” 
ma’nosini 
bildiradi) - massivdan yoki daraxtlardan alohida ekilgan daraxt,
57

---

buta. Soliter usulida biologik to‘laqon va dekorativ ma’nodor 
daraxtlar, ko‘rinishning maksimal xususiyatini aks ettirish, 
o‘zida ifoda etishi kerak. Soliterlami guruhlar yoki daraxtlar 
massivi, kichik me’moriy shakllar, o‘yingoh yaqiniga bevosita 
joylashtirishda, albatta, ushbu nusxa kontrast uyg‘unlikdan 
iborat bo‘lishiga intilish kerak.
Soliterlami joylashtirish usullari ham turlicha bo‘lishi 
mumkin. Yakka daraxtlar uncha katta bo‘lmagan o‘tloq 
markazida joylashtirilishi mumkin, bunday holda u zich shox- 
shabbalar bilan birinchi yoki ikkilamchi o‘lchamda bo‘lishi 
lozim (bular qayin, kashtan va boshqalar bo‘lishi mumkin). 
Daraxt keyin keladigan harakat to‘siqlariga yoki yo‘lning 
ayrilish joyi, ya’ni chorrahani ifodalashga xizmat qilishi 
mumkin. Yakka daraxtlaming juda ko‘p miqdorda bo‘lishi 
ulaming dekorativ ahamiyatini zaiflashtiradi. Daraxt tomosha- 
binga, kuzatuvchiga, bog‘-parklarga tashrif buyuruvchilarga 
qancha yaqin bo‘Isa, uning qidirib topadigan elementlari 
shunchalik ko‘p bo‘lishi kerak; daraxt tomoshabindan uzoq 
joylashsa, tanlashdagi e’tibor uning siluet tasviriga qaratilgan 
bo‘lishi kerak. Tomoshabin va yakka daraxtning oralig‘i, kam 
deganda, uning ikki balandligi masofasida bo‘lishi kerak. Uncha 
katta bo‘lmagan uchastkalarda qidirib topilgan detallaming 
maqsadli nusxalari: oddiy chetan, oq qayin, o‘tkir bargli zarang, 
qoraqarag‘ay va boshqalar.
Soliter o‘tkazmalar uchun butalar, odatda, shoxsiz poya 
shaklida foydalaniladi (oddiy siren, shumurt (cheremuxa), qor 
mevasi va boshqalar). Yakka o‘simliklar har qanday maydon- 
ning sokin dam olish siluetini yoki o‘yin maydonchasidagi shox- 
shabbalaming original shaklini boyitadi (kashtan, tikanli 
qoraqarag‘ay, 
sadaqayrag‘och) yoki muayyan kayfiyatni 
yaratishga imkon tug‘diradi (o‘yin maydonchasiga kiraverish- 
dagi kumush zarang, dam olish maydonchasidagi dekorativ 
basseyn oldidagi shoxlari pastga egilgan majnuntol).
Xiyobon o‘simliklari turlari har qanday fazoviylikni rejalash 
tizimini aniqlashda, piyodalar uchun yo‘lkalar va xiyobon-
58

---

laming 
turli 
hududlarini 
bog‘lash 
uchun 
loyihalashda 
qo‘llaniladi.
Xiyobonlami quyidagi tartibda ajratish kerak: ahamiyatli 
rejalashtirish elementlarini bog‘lovchi; asosiylari - turli 
belgilangan maqsadli maydonlami o‘zaro birlashtimvchi; 
ikkinchi darajali - turli-tuman kirishga olib boruvchi; dekorativ
- uncha katta bo‘lmagan dam olish uchastkalarida kichik bir 
hududni tashkil etish. Xiyobonlaming kengligi ulaming 
funksional vazifasiga qarab, piyodalar oqimining intensivligiga 
va 0,75 dan 3,5 m. gacha o‘zgarib turishiga bog‘liq.
Asosiy xiyobonlarga yashil ekinlami o‘tqazish, qoidaga 
ko‘ra, muntazam uslubda loyihalanadi. Asosiy va ikkinchi dara­
jali xiyobonlami ko‘kalamzorlashtirishda muntazam, aralash va 
erkin uslublardan foydalanish mumkin. Epizodik (voqea, 
hodisa) harakat uchun mo‘ljallangan xiyobonlar, ko‘proq 
landshaft 
uslubida 
loyihalanadi. 
Xiyobonlar 
uchun 
o‘tqaziladigan daraxtlaming tanasi bir tekis, to‘g‘ri va 
rostlangan shox-shabbaga ega bo‘lishi kerak. Agar asosiy 
xiyobonning cho‘zilishi 200 m bo‘lsa, tekis qatlamda maqsadli, 
daraxtlar ikki tomonlama o‘tkaziladi (jo‘ka, chinor, zarang, 
kashtan, terak va boshqa daraxtlar). Agar xiyobonning uzunligi 
300-600 m va uni tez-tez ikkinchi darajali yo‘llar kesib o‘tsa, 
har doim bir xil qatorlab o‘tqazilgan joylaming zaiflashib 
ketganini ta’kidlab ko‘rsatish kerak.