TOSHKENT AXBOROT TEXNOLOGIYALARI UNIVERSITETI
QARSHI FILIALI
KI fakulteti DI-11-15 guruh talabasi Olimov A tomonidan
“Oliy matematika” fanidan tayyorlagan
MAVZU: Boshlang‘ich funksiya va aniqmas integral. Aniqmas integralning
asosiy xossalari
Rahbar: “TABIIY VA UMUMKASBIY FANLAR” kafedrasi o‘qituvchisi
Ro’zimurodov Ixtiyor Nishonovich
Qarshi - 2016
R E F E R A T
Boshlang‘ich funksiya va aniqmas integral. Aniqmas integralning asosiy
xossalari
Reja:
1. Boshlang‘ich funksiya va aniqmas integral tushunchalari
2. Aniqmas integralning asosiy xossalari
3. Aniqmas integrallar jadvali
Boshlang‘ich funksiya va aniqmas integral tushunchalari
Aytaylik, f(x) funksiya biror (a, b) (chekli yoki cheksiz) intervalda aniqlangan
boisin
Agar (a, b) intervalda f(x) funksiya (f(x)dx ifoda) shu intervalda
differensiallanuvchi F (x) funksiyaning hosilasiga (differensialiga) teng boisa,
ya’ni ushbu
F'(x)=f(x) (dF(x)=fix)dx), xє(a,b)
tenglik o ‘rinli bo’lsa , u holda F(x) funksiya (a, b ) intervalda f(x) funksiyaning
boshlangich funksiyasi deyiladi.
Masalan,
2
f x
x
funksiyaning boshlang‘ich funksiyasi
3
3
x
F x
bo‘ladi, chunki
3
2
3
x
F x
x
f x
, shuningdek,
cos
f x
x
funksiyaning boshlang‘ich
funksiyasi
sin
F x
x
bo‘ladi, chunki
sin
cos
F x
x
x f x
. (1) munosabatga
ko‘ra
0
( )
F x c
F x
F x
f x
(2)
bo‘ladi, bunda
c
-ixtiyoriy o‘zgarmas son.
Shunday qilib,
F x c
funksiyalar ham
( )
f x
ning boshlang‘ich funksiyalari bo‘ladi.
Demak,
( )
f x
boshlang‘ich funksiyaga ega bo‘lsa, u cheksiz ko‘p
boshlang‘ich funksiyalarga ega bo‘lar ekan.
Ayni paytda,
( )
f x
funksiya ixtiyoriy ikkita
( )
F x
va
( )
x
boshlang‘ich
funksiyalarga ega, ya’ni
,
F x
f x
x
f x
bo‘lsa,
x
F x c c const
bo‘ladi. Haqiqatan ham,
0
x F x
x F x
f x
f x
bo‘lib, Lagranj teoremasining natijasiga ko‘ra
x F x
c c const
bo‘ladi va undan
x
F x c
bo‘lishi kelib chiqadi.
Natijada quyidagi xulosaga kelamiz:
Agar
( )
f x
funksiya
,
a b
da boshlang‘ich funksiya
( )
F x
ga ega bo‘lsa, u
holda
1)
( )
f x
funksiya cheksiz ko‘p boshlang‘ich funksiyalarga ega,
2) barcha boshlang‘ich funksiyalarning umumiy ifodasi
F x c
c const
(3)
bo‘ladi, ya’ni ixtiyoriy boshlang‘ich funksiya shu ifodadan (o‘zgarmas
c
ga qiymat
berish natijasida) kelib chiqadi.
Ta’rif. (3) ifoda
( )
f x
funksiyaning aniqmas integrali deyiladi va
f x dx
kabi belgilanadi, bunda
( )
f x
integral ostidagi funksiya,
f x dx
integral ostidagi
ifoda,
integral belgisi.
Demak,
f x dx F x c c const
(4)
1-misol. Ushbu
5
5x dx
integral topilsin.
◄Ta’rifga ko‘ra, bu integral shunday funksiyaki, uning hosilasi
5
5x
ga teng.
Ravshanki,
6
5
6
F x
x c
c const
funksiya uchun
6
5
5
5
5
( ) (
)
6
0 5
6
6
F x
x c
x
x
bo‘ladi. Demak,
5
6
5
5
6
x dx
х с
.►
Eslatma. Agar
( )
f x
funksiya
,
a b
da uzluksiz bo‘lsa, uning aniqmas
integrali mavjud bo‘ladi. (Bu tasdiq keyinroq isbotlanadi).
Ko‘pincha funksiyaning aniqmas integrali qaralganda uni qanday oraliqda
bo‘lishi ko‘rsatilmaydi. Bunda funksiyaning aniqlanish sohasida qaralayapti, deb
hisoblanadi.
Aniqmas integralning sodda xossalari
Aniqmas integral ta’rifidan uning quyidagi sodda xossalari kelib chiqadi:
1) Ushbu
f x dx
aniqmas integralning hosilasi
( )
f x
ga teng bo‘ladi.
f x dx
f x
.
2) Funksiya differensialining aniqmas integrali shu funksiyaga teng bo‘ladi
(o‘zgarmas son aniqligida)
dF x
F x c c const
Xususan,
dx x c c const
bo‘ladi.
3) O‘zgarmas sonni integral belgisi tashqarisiga chiqarish mumkin.
( )
( )
(
,
0)
kf x dx k f x dx k const k
(5)
4) Ikki funksiya yig‘indisining integrali bu funksiyalar integrallarining
yig‘indisiga teng:
f x g x dx
f x dx
g x dx
(6)
Eslatma. Yuqoridagi (5), (6) tengliklarni o‘ng va chap tomonidagi ifodalar
orasidagi ayirma o‘zgarmas songa barobarligi ma’nosidagi (o‘zgarmas son
aniqligida) tengliklar deb qaraladi.
Ma’lumki, berilgan funksiyaning hosilasini topish uni differensiallash
deyiladi. Berilgan funksiyaning aniqmas integralini topish esa uni integrallash
deyiladi.
Yuqorida keltirilgan ma’lumotlardan funksiyani differensiallash va
integrallash amallari o‘zaro teskari amallar ekanini payqash qiyin emas.
Ma’lumki,
,
f x dx F x c
ya’ni
F x
f x
bo‘lsa, unda
F x c
F x
f x
bo‘ladi va aksincha bo‘ladi.
Aniqmas integrallar jadvali
Funksiya hosilalari jadvali hamda aniqmas integral ta’rifidan foydalanib,
ba’zi funksiyalar aniqmas integrallarining jadvalini keltiramiz.
1)
1 dx
dx x c
, chunki
1
х с
.
2)
1
1
1
n
n
x
x dx
c
n
n
, chunki
1
1
n
n
x
c
x
n
.
3)
1
ln
dx
x dx
x c
x
, chunki
0
x
da
ln
dx
x c
x
va
1
(ln
)
x c
x
.
0
x
da
ln
dx
x c
x
va
1
ln x c
x
.
4)
ln
x
x
a
a dx
c
a
, chunki
ln
x
x
a
c
a
a
.
5)
x
x
e dx e c
, chunki
x
x
e c
e
.
6)
sin
cos
xdx
x c
, chunki
cos
sin
x c
x
.
7)
cos
sin
xdx
x c
, chunki
sin
cos
x c
x
.
8)
2
sin
dx
ctgx c
x
, chunki
2
1
sin
ctgx с
x
.
9)
2
cos
dx
tgx c
x
, chunki
2
1
cos
tgx с
x
.
10)
2
arcsin
1
dx
x c
x
, chunki
2
1
arcsin
1
x с
x
11)
2
arccos
1
dx
x c
x
, chunki
2
1
arccos
1
x с
x
.
12)
2
1
dx
arctgx c
x
, chunki
2
1
1
arctgx с
x
.
13)
2
1
dx
arcсtgx c
x
, chunki
2
1
1
arсctgx с
x
.
14)
shxdx chx c
, chunki
chx c
shx
.
15)
сhxdx shx c
, chunki
shx c
chx
.
Yuqorida keltirilgan integrallar jadvali hamda integralning sodda
xossalaridan foydalanib, aniqmas integrallarni hisoblashga doir misollar qaraymiz.
2-misol.
2
2
(3
2 7)
3
2
7
x
x
dx
x dx
xdx
dx
3
2
2
3
2
3
2
7
3
2
7
7
3
2
x
x
x dx
xdx
dx
x c x x
x c
3-misol.
2
3
3
2
5
3
2
5
2
3
5
2
1
4
4
1
1
1
1
(
)
1
1
1
2
4
1
2
1
4
4
x
x
dx
dx
x dx
x dx
x
x
x
x
x
x
x dx
x
x
x
c
c
x
4-misol.
3
1
1
5
3
5
2
2
2
(5
3
)
5
3
2
x
x
dx
x dx
x dx
x dx
x
3
1
5
1
1
1
1
5
3
8
2
2
1
1
1
10
15
5
3
2
4
1
3
1
3
8
1
1
1
2
5
2
x
x
x
c
x
x
x c
5-misol.
2
2
2
2
2
2
sin
1 cos
1
(
1)
cos
cos
cos
x
x
tg xdx
dx
dx
dx
x
x
x
2
1
.
cos
dx
dx tgx x c
x
adabiyotlar.
1. Данко II.И, Попов А.Г. Кожевников Т.Я. Высшая математика в
упражнениях и задачах: В 2 ч. М. Высш. I I I К 1966. Ч 1-2.
2. Романовский II. И Ряды Фурье. Теория поля. Аналитеческие и
специалные функции. Преобразования Лапласа. М.: Наука, 1973 г.
3. Гмурман В. Н. Эҳтимоллар назарияси ва математик статистика.
Тoшкент, «Ўқитувчи», 1978
4. Н.М.Жабборов, Е.О.Аликулов, Қ.С.Ахмедова Олий математика. 1-2-
қисм . Қарши 2010
5. Гнеденко В. Курс теории вероятностей и математической статистики.
М., Высшая школа, 1981.
6. Sirojiddinov S.X., Mamatov M. Ehtimollar nazariyasi kursi. T. О‘qituvchi,
1980.
7. Беклимишсв Д.В. Курс аналитической геометрии и линейной алгебры.
М. Наука, 1964.
8. Берман Г.Н Сборник задач по курсу математического анализа. М .
Наука, 1965.
9. Бугров Я.С Никольский С.М Элементы линейнойалгебры и
аналитической геометрии. М. Наука, 1988.
10. Бугров Я.С Никольский С.М Дифференциалные уравнения. Кратные
интегралы. Ряды. Фурье. М. Наука 1961, 1985.
11. Минорский В.И. Сборник задач по высшей математике. М: Наука, 1987.
12. Пискунья Н.С. Дифференциальное исчисления для втузов. М. Наука,
1985. Т. 1-2.
13. Чистяков В.П. Курс теории вероятностей. М.: Наука, 1982.
Do'stlaringiz bilan baham: |