|
II BOB. O'zbek krill matinlaridan chastotasini rivojlanish jarayonlari va xususiyatlari.
1.1.O'zbek krill alifbosi hozirgi kundagi o’rni va ahamiyati
Oʻzbek yozuvini arab grafikasidan lotin grafikasiga oʻtkazish haqidagi dastlabki qaror 1929-yil 15—23 may kunlari Samarqand shahrida boʻlib oʻtgan respublika adiblari, til-imlochilari va umuman yetakchi ziyolilar ishtirokidagi konferensiyada qabul qilingan va bu qaror 1929-yil 10-avgustda O’zSSR Xalq maorif komissarligi hayʼati tomonidan tasdiqlangan edi. Ixtiyoriylikdan koʻra koʻproq majburiylikka asoslangan bu jarayon Moskvada ishlangan reja asosida Moskva vakillari kuzatuvida amalga oshirilgan edi.1940 yilda o'zbek tiliga Kirill yozuvi ostida Jozef Stalin. 1992 yilgacha o'zbek tilida a yordamida yozish davom etdi Kirill alifbosi deyarli hamma joyda, lekin hozirda O'zbekistonda Lotin yozuvi rasmiy ravishda qayta kiritildi, garchi kirilldan foydalanish hali ham keng tarqalgan. O'zbekistonda ushbu o'tishni amalga oshirish muddati bir necha bor o'zgartirilgan.
O'zbekistonning ko'plab sohalarida ta'lim lotin yozuvida bo'lib, 2001 yildan boshlab lotin yozuvidan foydalanila boshlandi tangalar. 2004 yildan beri ba'zi rasmiy veb-saytlar o'zbek tilida yozishda lotin yozuvidan foydalanishga o'tdilar. Ko'cha belgilarining aksariyati yangi lotin yozuvida ham. O'zbekistonning asosiy milliy telekanali,O’zbekiston telekanali, shuningdek, o'zbek tilida yozishda lotin yozuviga o'tdi, ammo hanuzgacha yangiliklar dasturlari kirill yozuvida efirga uzatilmoqda. Shuningdek, Afg'onistonda o'zbek tili arab yozuvida yozilishi davom etmoqda.
2018 yilda O'zbekiston hukumati o'zbek lotin alifbosi bo'yicha yana bir islohotni boshladi. Yangi taklifga ko'ra, ba'zilari digraflar bilan almashtiriladi diakritik belgilar. Bu "o'rniga kirill alifbosida yozishni" afzal ko'rgan fuqarolarning turli xil munosabatlari bilan kutib olindi; Lotin yozuvini rasmiy isloh qilishning oxirgi muddati - 2021 yil. 2019 yil 22 mayda o'zbek lotin alifbosining yangilangan versiyasi, beshta harf yangilanishi bilan tanishtirildi; "ts", "sh", "ch", "oʻ" va "gʻ" tovushlarini mos ravishda "c", "sh", "ç", "ó" va "ǵ" harflari bilan ifodalash taklif qilindi. Bu 1995 yildagi islohotni qaytaradi va imlo imzolarini turkiy, shuningdek turkman, qoraqalpoq, qozoq va ozarbayjon tillariga yaqinlashtiradi.
2004—05 yillarda Oʻzbekiston Respublikasi Oliy Majlisi va Vazirlar Mahkamasi tomonidan „Lotin yozuviga asoslangan oʻzbek alifbosini joriy etish toʻgʻrisida“gi qonunni amalga oshirish ishlarini yanada jadallashtirish va takomillashtirish boʻyicha muhim qarorlar qabul qilindi
1-rasm.Hozirgi o’zbek lotin alifbosi.
Oʻzbek lotin alifbosi, oʻzbek lotin yozuvi — lotin grafikasiga asoslangan harftovush (fonografik) yozuv turi. Oʻzbek yozuvi tarixida lotin yozuviga asoslangan alifboning bir necha variantlari qabul qilingan.
2-rasm.hozirgi lotin alifbosiga qadar o’zgarishlar
Oʻzbek yozuvini arab grafikasidan lotin grafikasiga oʻtkazish haqidagi dastlabki qaror 1929-yil 15—23 may kunlari Samarqand shahrida boʻlib oʻtgan respublika adiblari, til-imlochilari va umuman yetakchi ziyolilar ishtirokidagi konferensiyada qabul qilingan va bu qaror 1929-yil 10-avgustda OʻzSSR Xalq maorif komissarligi hayʼati tomonidan tasdiqlangan edi. Ixtiyoriylikdan koʻra koʻproq majburiylikka asoslangan bu jarayon Moskvada ishlangan reja asosida Moskva vakillari kuzatuvida amalga oshirilgan edi.
1934—1940 yillarda
Samarqand konferensiyasida qabul qilingan „lotinlashtirilgan oʻzbek alifbosi“ 33 harf va bir belgi (apostrof)dan iborat boʻlgan. Konferensiyada singarmonizm oʻzbek adabiy tili uchun xos hodisa deb topilishi va alifboga 9 ta unli uchun alohida harflar kiritilgani, shu asosda ishlab chiqilgan imlo qoidalari keyinchalik oʻzini oqlamadi, amalda imloda boshboshdoqlik vujudga keldi, ayni bir soʻz bir necha xil yoziladigan boʻldi. Natijada 1934-yilning yanvar oyida til va imlo masalalari boʻyicha oʻtkazilgan respublika qurultoyida oʻzbek alifbosidan Ө ө, Y y, Ь ь harflarini olib tashlashga, hamda Ə ə harfidan foydalanishni cheklashga va uning oʻrniga aksar hollarda A a harfidan foydalanishga qaror qilingan. Bu qaror Oʻzbek SSR hukumati tomonidan 1934-yil 13-martda tasdiqlangan.
Lekin oʻtgan asrning 30-yillari 2-yarmidan oʻzbek yozuvini rus grafikasi asosida shakllantirish ishlari boshlanib, bu jarayon 1940-yilda yangi kirillcha alifbo qabul qilinishi bilan yakunlangan.
3-rasm.Slavyanlarning oldingi kirill alifbosi
Oʻzbekiston mustaqillikka erishgandan soʻng respublikada oʻzbek yozuvini rus grafikasidan yana lotin grafikasi asosidagi yozuvga oʻtkazish haqida fikr-mulohazalar oʻrtaga tashlandi. Bu masala bir yil davomida ommaviy axborot vositalarida keng jamoatchilik ishtirokida atroflicha muhokama qilinib, 1993-yil 2-sentyabrda Oʻzbekiston Respublikasining „Lotin yozuviga asoslangan oʻzbek alifbosini joriy etish toʻgʻrisida“gi qonuni eʼlon qilindi. Yangidan qabul qilingan oʻzbek alifbosi 31 harf va bir tutuq belgisi (apostrof)dan iborat deb belgilandi.
1993-yilda joriy etilgan alifboni va shu asosda tayyorlangan „Oʻzbek tilining asosiy imlo qoidalari“ni muhokama qilish jarayonida bir qator taklif va tavsiyalar qilindi, tanqidiy fikrlar bildirildi. Oʻzbekiston Respublikasi Oliy Majlisi 1995-yil 6-may kuni alifboga oʻzgartirishlar kiritish toʻgʻrisida qonun qabul qildi. Bu hujjatga binoan 1) yangi oʻzbek alifbosi 26 ta harf, 3 ta harflar birikmasidan iborat ekanligi belgilandi; 2) C c, Ɉ ɉ harflari alifbodan chiqarib tashlandi; 3) Ç ç, Ğ ğ, Ş ş, Ñ ñ harflarning shakliga esa isloh kiritildi. Yangi alifbo asosida ishlash 1996-yildan boshlanishi qayd etilgan edi.
2004—05 yillarda Oʻzbekiston Respublikasi Oliy Majlisi va Vazirlar Mahkamasi tomonidan „Lotin yozuviga asoslangan oʻzbek alifbosini joriy etish toʻgʻrisida“gi qonunni amalga oshirish ishlarini yanada jadallashtirish va takomillashtirish boʻyicha muhim qarorlar qabul qilindi
Do'stlaringiz bilan baham: |
