|
MUHAMMAD AL-XORAZMIY NOMIDAGI
TOSHKENT AXBOROT TEXNOLOGIYALARI
UNIVERSITETI KOMPYUTER INJINERINGI FAKULTETI
TALABASI XUDOYNAZAROV YORQINNING
O’ZBEKISTON TARIXI FANIDAN BAJARGAN
MUSTAQIL ISHI
MAVZU: Turk xoqonligi davrida markaziy Osiyo xalqlari.
Reja:
1. Xoqonlikning tashkil topishi 2. Turk xoqonligi. Xoqonlik davrida O’rta Osiyo xalqlarining iqtisodiy
va madaniy hayoti 4. Turk xoqonligining sharqiy erlari
Xoqonlikning tashkil topishi
VI asr o`rtalarida Oltoy va Janubiy Sibirda yashagan turkiy qabilalarni birlashtirgan yangi davlat vujudga keldi. Bu davlat tarixga Turk xoqonligi nomi bilan kirgan. Uning asoschisi Bumin edi. 552-yilda Bumin "xoqon" deb e'lon qilindi.
Oltoy xoqonlikning markazi qilib belgilanadi. Turklarning g`arbga tomon yurishlariga Istami boshchilik qiladi. Unga "Yabg`u xoqon" degan unvon beriladi. Tez orada Yettisuv va Sharqiy Turkistonga tutashgan yurtlarda yashovchi turkiy qabilalar bo`ysundiriladi. 555-yildayoq turklar Sirdaryo va Orol dengizi bo`ylarigacha cho`zilgan keng o`lkalarni egallaydilar. Xoqonlik chegarasi Eftaliylar davlati hududlariga borib yondoshadi.
558-yilda turklar Yoyiq (Ural) va Itil (Volga) bo`ylarini zabt etadi. 575-576-yillarda Shimoliy Kavkazning bepoyon yerlarini egallab, Qrim yarim oroliga kirib boradilar. Sosoniylar Toxariston va Chag`oniyonni eftaliylardan tortib oladilar.
Eftaliylar davlatining qulashi
Turk xoqonligining eftaliylar bilan to`qnashishi muqarrar edi. Bunday murakkab siyosiy vaziyat xoqonlikni Eron, so`ngra Vizantiya bilan yaqinlashtiradi. Uzoq vaqt eftaliylar tazyiqida yashagan sosoniylar bu davlatning tamomila barbod bo`lishidan manfaatdor edi. Xusrav I Anushervon (531579) tashabbusi bilan yuzaga kelgan o`zaro harbiy ittifoq Eron shohining Istamiga kuyov bo`lishi orqali yanada mustahkamlanadi.
Eron askarlarining Balxga hujumi , ko`magida turklar 563-yilda Eftaliylar davlati yerlariga bostirib kiradilar. Parak (Chirchiq) vodiysi va uning markazi Choch shahri ishg`ol qilinadi. Sirdaryodan o`tib, Zarafshon vodiysiga kirib boradilar. Ular Samarqand, Kesh va Naxshabni egallab, Buxoroga yaqinlashadilar. Sakkiz kun davom etgan shiddatli jangda eftaliylar qo`shini yengiladi. Shunday qilib, janubdan Eron sosoniylaridan, shimoldan esa Turk xoqonligidan 563-567yillarda zarbaga uchragan Eftaliylar davlatibir asrdan oshiqroq hukmronlikdan so`ng, tamomila barbod bo`ladi. Natijada mag`lub davlatning merosi o`zaro bo`linib, Araudaryoning janubiy qirg`oqlarigacha bo`lgan viloyatlar Eron, uning sohillari bo`ylab Kaspiy dengizigacha cho`zilgan yerlar Turk xoqonligi tasarrufiga o`tadi. Eftaliylar davlati qulagach, vaziyat tubdan o`zgaradi. Endilikda o`z chegarasini shimoli-sharqqa tomon kengaytirib olgan Eron Amudaryodan to Suriyaga qadarli Ipak yo`li ustida haqiqiy sarbon bo`lib oladi. Uzoq Sharqdan Eron hududlarigacha karvon yo`li nazoratini o`z homiyligi ostiga olgan turklar esa Eron orqali Vizantiya bilan bevosita savdo qiladigan bo`ldi.
VI asrning 70-80- yillarida Enasoyning yuqori oqimidan to Amudaryo bo`ylarigacha, Manchjuriyadan to Kimmeriy (Qora dengiz) Bosforigacha cho`zilgan ulkan maydonda Turk xoqonligi tashkil topdi. Bu ulkan davlat Xitoy, Eron va Vizantiya kabi zamonasining yirik davlatlari bilan iqtisodiy va siyosiy munosabatlar o`rnatib, ular qatoridan munosib o`rinni egallaydi.
Buxorxudotlar dirhami.VIII asr.
Qo`sh tasvirli Chag`oniyon jez tangasi
Turk xoqonligining boshqaruvi
Turk xoqonligi qanchalik katta bo`lmasin, chinakam markazlashgan davlat emas edi. Uning asosi turkiy tilda so`zlashuvchi qabilalar ittifoqidan iborat bo`lgan. Bu ittifoqni xoqon boshqargan. Hukmdorning hokimiyati urug`-aymoq udumlariga tayangan harbiy-ma'muriy boshqaruvga asoslangan. Mamlakat ko`chmanchi chorvador va o`troq dehqon aholiga bo`linardi. Ko`chmanchi chorvador aholi "budun" yoki "qora budun" nomlari bilan yuntilgan. Budun o z navbatida qabilalar ittifoqi birlashmasini tashkil etardi. U "o`n o`q budun" yoki "o`n o`q el" deb - yuritilgan. O`n o`q budun yoki elning hokimi "yabg`u" yoki "jabg`u" nomi bilan atalardi. Yabg`u darajasiga faqat xoqon urug`iga qonqarindosh bo`lganlargina ko`tarilardi. Shu boisdan ba'zan u "yabg`u xoqon" deb ulug`langan. o`n o`q el sardori bir tuman (ya'ni o'n ming) suvoriyni safga tortar edi. Bunday harbiy bo`linmaning tumanboshisi “shad" deb yuritilgan.
o`rta Osiyoda hukmronlik o`rnatilgan dastlabki davrda turk xoqonlari mamlakatning o`troq aholi yashaydigan obod viloyatlarini ko`chmanchilar ixtiyoriga topshirsalar-da, ammo aholining ichki hayotiga deyarli aralashmaydilar. VI asrda Chirchiq, Zarafshon, Qashqadaryo va Amudaryo havzalarida o`ndan ortiq mayda hokimliklar mavjud edi. Ularning iqtisodiy va siyosiy boshqaruvi yerli sulola hukmdorlari qo`lida qoldirilib, turklar ulardan faqat boj va yasoq undirib olish bilan cheklanadilar.
Do'stlaringiz bilan baham: | 
