Toshkent axborot axborot lashtirish texnologiyalari

Muallijlar


1 bob. AXBOROT XAVFSIZLIGIGA TAHDIDLAR

1.1. Axborot urushlar va kiberhujumlar

Xavfsizlik- har kuni biz to‘qnashadigan hayotimizning jihati: eshi-kni qulflaymiz, qimmatbaho narsalarni begona ko‘zlardan berkitamiz va ham-yonni duch kelgan joyda qoldirmaymiz. Bu «raqamli dunyoga» ham rasm bo‘lishi shart, chunki har bir foydalanuvchining kompyuteri qaroqchi hujumi obyekti boMishi mumkin.

Tijorat tashkilotlari xavfsizlikni ta’minlash o‘zining birinchi gal-dagi vazifasi emas, balki uni ta’minlashga sarf etiladigan xarajatlami muqarrar balo deb hisoblab kelganlar. Qandaydir darajada bu «oqilona ish»: nihoyat, usiz ham ish bajarishda to'siqlar toMib-toshib yotibdiku?! Ammo firmaning barcha korporativ binolariga kecha-kunduz kirishga ruxsat berishga jur’at etuvchi aqii joyida «sanoat kapitanlari»ni ko‘rganmisiz? Albatta, yo‘q! Hatto kichkina kompaniya binosining kirish yoMida sizni qorovul, yoki kirishni chegaralovchi va nazorat-lovchi tizimi qarshi oladi. Axborotni himoyalash esa hali ko‘ngildagidek emas. Axborotni qanday yo‘qotish mumkinligini va bu qanday oqibat-larga olib kelishini barcha ham tushunavermaydi.

Yirik o'yinchilar yaxshigina saboq oldilar: xakerlar Yahoo.com, Amazon.com kabi kompaniyalarga va hatto kosmik tadqiqot agentiligi NASAga katta zarar yetkazdilar. Xavfsizlik xizmati bozorining eng yirik nomoyondalaridan biri RSA Sesurity, harqanday tahdidga qarshi chora borligi xususidagi o‘ylamasdan qilgan bayonotidan bir necha kundan keyin, hujumga duchor bo‘ldi.

Odatda, odamlardan yoki predmetlardan chiqadigan va zarar yetka-zadigan tahdidlar quyidagi sinflarga boMinadi: ichki yoki tashqi va tuzilmalangan (ma’Ium obyektga qarshi) yoki tiailmalanmagan («kimga Xudo beradi» qabilida adreslanuvchi). Masalan, kompyuter viruslari «tashqi tuzilmalanmagan tahdidlar» sifatida turkumlanadi va tamomila oddiy hisoblanadi. Qizig‘i shundaki, foydalanuvchilar o‘zining kompyuterini muayyan nishon deb hisoblamaydilar, ular o‘zlarini yaxshigina himoyalangandek sezadilar. Kerakli himoya dara-jasi aksariyat hollarda ishingizning holatiga bogMiq. Agar tashkilotingiz yoki kompaniyangiz qandaydir tazyiq nishoni boMsa, agar siz milliy energetik resurslarni taqsimlovchi yoki milliy aloqa tarmoqlariga xizmat qiluvchi davlat infratuzilmasi tarkibidlMDO^lsangiz, oddiy terroristlar

bombalarini va pistoletlarini chetga qo‘yib, turli-tuman dasturiy vosita-lar yordamida tashkilotingizga elektron hujumni amalga oshirish masal-asini ko‘raditar. Ikkinchi tomondan, savdo-sotiq va marketing bo‘yicha oddiy tashkilot xususida so‘z borsa, faqat mijozlar ro‘yxatini o‘g‘rilovchi xizmatchilaringiz to‘g‘risida, qalbaki kredit kartochkalari bo'yicha tovar oluvchi firibgarlar, tarmog’ingizga preyskurantlardan foydalanish maqsadida kiruvchi raqiblar, Web-saytingizni ta’magirlik maqsadida buzuvchilar va shunga o'xshashlar to‘g‘risida qayg‘uri-shingizgato'g'ri keladi.

Ammo vahimaga o‘rin yo‘q. Birinchi navbatda kundalik ehtiyoj choralari ko‘rilishi lozim. Ajtborotga ega boMishning eng ommabop usuli oddiy o‘g‘rilik. Siz ish stolingizda kechaga mo‘maygina pulni qoldirib ketmaysiz-u. Nima uchun boquvchingiz-shaxsiy kompyuter xavfsizligini ta’minlashga ozgina vaqt sarf qilmaysiz? Bu nafaqat appa-rat vositalariga, bfllki ma’lumotlarga ham taalluqli. Ma'lumotlami o‘g‘irlatish yoki yo‘qotish katta, ba'zida, tuzatib bo'lmaydigan zarar keltiradi.

Ma’lumki, tizim ma’murlari barcha maxfiy materialiardan foy­ dalanish imkoniga ega va odatda, kompaniya foydasidan o’z ulushlariga ega emaslar. Shu sababli xuddi ular tashkilot xavfsizligiga tahdid sola oluvchilar ichida eng kattasi hisoblanadilar. Ta'kidlash lozimki, kom­ paniya ishga kiruvchilami sinchiklab tekshiradi. Xuddi shunday, xavf-sizlik xizmatini ta’minlovchilarga, ayniqsa, maslahat berish, rejalashti-rish va mu’murlashni tavsiya etuvchilarga diqqat bilan qarash lozim.

Sivilizatsiya rivojining zamonaviy bosqichida axborot nafaqat jamoat va davlat institutlari faoliyatida, balki har bir inson hayotida hal qiluvchi rolni uynaydi. Ko‘z oldimizda jamiyatning axborotlashishi shiddat bilan va ko'pincha oldindan bilib boMmaydigan tarzda rivojlan-moqda. Biz esa uning ijtimoiy, siyosiy, iqtisodiy va boshqa oqibatlarini

iubiiuiiib y ctishga boshlaymiz, xclos. Jamiyatirr.izr.ir.g axborotlashishi yagona dunyo axborot makonining yaralilishiga olib keladiki, bu ma-

kon doirasida axborotni yig‘ish, ishlash. saqlash va subyektlar - in-sonlar, tashkilotlar, davlatlar o‘rtasida almashish amalga oshiriladi.

Ravshanki, siyosiy, iqtisodiy, ilmiy-texnikaviy va boshqa axborot-lami tezlikda almashish imkoniyati, jamivat hayotining barcha so-halarida va ayniqsa, ishlab chiqarishda va boshqarishda yangi tex-nologiyalaming qo'llanilishi so‘zsiz foydalidir. Ammo sanoatning tezlikda rifojlanishi Yer ekologiyasiga tahdid sola boshladi, yadro fizi-kasi sohasidagi yutuqlar yadro urushi xavfini tug‘dirdi. Axborotlashti-rish ham jiddiy muammolar manbaiga aylanishi mumkin.

Urushlar doimo bo‘lgan. Vaqt o‘tishi bilan urushni olib borish bu-tun bir fanga aylandi. Har qanday fandagidek urushda o'zining tarixi, o‘zining qoidasi, mashhur namoyondalari, o'zining metodologiyasi paydo bo‘ldi.
Zamonaviy urush g‘oyasi juda ildamlab ketdi. Endi lining makoni - butun yer shari. Urush lokal qaroqchi hujumidan bir necha davlatlami vayron qiluvchi global muammoga aylandi.

Turli mamlakatlaming harbiy doktrinalarida elektron qurol rivoji rejalari va maxsus vazifalarga mo‘ljallangan dasturiy ta’minot to‘g‘risida eslatishlar ko'zga tashlanmoqda. Turli razvedka manbalari-dan kelayotgan axborotning tahlili natijasida xulosa qilish mumkinki, ba’zi bir davlatlarning rahbarlari hujumkor kiber-dasturlarni yaratishni moliyalamoqdalar.

Axborot urushiga oddiy vositalar yordamida harbiy harakatlar sa­ mara bermaydigan hollarga nisbatan strategik altemativ sifatida qaral-

moqda. ^ ^ Harbiylar tomonidan kiritilgan axhorot urushi atamasi Teal,,

C.qirg‘inli' va ‘yemiruvchi harbiy harakatlar bilan bog‘liq shafqatsiz^va" xavfli faoliyatni anglatadi. Bu urushning alohida qirralari-shtab urushi, elektron urushi. psixologik amallar va h.

Har qanday urush, axborot urushi shu jumladan, zamonaviy qurol yordamida olib boriladi. Axborot quroli yordamida, urush olib borilu-vchi barcha qurollardan farqli oMaroq, e’lon qilitjmagan va ko‘pincha dunyoga ko'rinmaydigan unishlarni olib borish mumkin (olib borilmo-qda ham). Bu qurolning ta’sir obyektlari —iqtisodiy, siyosiy, ijtimoiy va h. kabi jamiyat va davlat institutlari. Ma’lumotlami uzatish tarmoqlarin-ing kelajak janglar maydoniga aylanishi allaqachon e’tirof etilgan.

Axborot quroli hujumda va mudofaada «elektron tezlik» bilan ish-latilishi mumkin. U eng ilg‘or texnologiyalarga asoslangan bo‘lib, har­ biy nizolarni dastlabki bosqichida hal etilishini ta’minlaydi hamda umummaqsad kuchlaming qoMlanilishini istisno qiladi. Axborot quroli qoMlanishining strategiyasi hujumkor xarakterga ega. Ammo xususiy zaiflik nuqtai nazari mavjud, ayniqsa, fuqarolik sektorida. Shu sababli bunday quroldan va axborot terrorizmidan himoyalanish muammosi hozirda birinchi o'ringa chiqqan. Foydalanuvchilariga dunyo tarmoq-larida ishlashni ta'minlovchi mamlakatlaming milliy axborot re-

. surslarinmg zaifligi - har ikki tomonga xavfli narsa.---- "'ч

Axborot quroli deoanda dxhamt massivlarini yo‘qotispyJ>uzislyyoki

23. 
    o‘g‘irlasb vosrtalari^Jiinwyalash tizimini yo‘qotisK^qonuniy Toy dala-nuvcKifar faoliyatini cliegaralash asbob-uskunafar va butun kompyuter, tizimi ishlashi tartibini buzish vositalari tushuniladi.
    

Hozirda hujumkor axborot quroli sifatida quyidagilami ko‘rsatish mumkin:

0. 
   kompyuter viruslari - ko‘payish, dasturlarda o‘mashish, aloqa liniyalari, maMurnoHami uzatish tarmoqlari bo‘yicha uzatilish, boshqar-ish tizimlarni ish^an chiqarish va shunga o'xshash qobiliyatlarga ega;
   

0. 
   manliqiy^bombalgr - signal bo‘yicha yoki o'matilgan vaqtda harakatga keltirish maqsadida harbiy yoki fuqaro infratuzilmalariga o'matiluvchi dasturlangan qurilmalar;
   

rish vositalari, davlat va harbiy boshqaruv kanallarida axborotni soxta-lashtirish;