Toshkent arxitektura qurilish instituti

8.9-rasm.  Tomyopma blokini surish sxemasi:  
 1 – bino ustunlari;  2 – stropilaosti bloklari;  3 – vaqtincha estakadaning qiya 
to‘sinlari;  4 – tomyopma bloki;  5 -–bloklarni xarakatlantirish uchun aravacha;  
 6 – tortuvchi polispast;  7 – aravachaning relsli yo‘li;  8 – tirgak. 
 

---

90 
 
Montaj qilish amaliyotida ba’zida  bir necha usul qo‘shib olib borish 
hollari uchraydi, xususan surish, yiriklashtirish va burishning birgalikda olib 
borish usuli. 
 
8.6. Montaj qilish va ishlarni birgalikda bajarish usullarini tanlash 
 
Montajni  tashkil  etishning  asosiy  sxemalari.  Bir  qavatli  sanoat 
binolarini montaj qilishning asosiy sxemalari ishga jalb qilingan kranlar soni 
bilan bog‘liq: 
•  barcha  konstruksiyalarni,  poydevorlardan  boshlab  bitta  kran  bilan 
montaj qilish; 
• konstruksiyalarning yer osti qismini bitta kran bilan,er usti qismini 
boshqa kran bilan montaj qilish; 
• har bir qamrovda mustaqil kran bilan montaj qilish; 
•  mustaqil  kranlar  bilan  bir  qavatli  sanoat  binolari  karkasining  turli 
xil  konstruksiyalarini  montaj  qilish  (poydevorlar,  ustunlar,  kran  osti 
to‘sinlari, fermalar, tomyopma plitalari, devor  panellari) – 5 ... 7 oqimlar. 
Bir qavatli sanoat binolarini barpo etishda qamrov yoki montaj qilish 
uchastkasi  sifatida  ishlarni  maksimal  darajada  qo‘shib  olib  borish  uchun 
binoning  bir  oralig‘ini  yoki  uning  bir  qismini  harorat  choklari  orasidagi 
chegarada qabul qilish mumkin. 
Binoni  montaj  qilishni  oqilona  tashkil  etilishini  tanlashdagi  asosiy 
masala – konstruksiyalarni montaj qilishning usulini va texnologik ketma  – 
ketligini  aniqlash  bo‘lib,  ular  montaj  mexanizmlarini  tanlash  bilan  uzviy 
bog‘liqdir.  Binolarni barpo etish sur’atlari,  ayniqsa, balandda bajariladigan 
ishlarni  montaj  operatsiyalarining  mehnat  sarfi,  qurilishning  umumiy 
qiymati  va  davomiyligi  qabul  qilingan  usulga  bog‘liq  bo‘ladi.  Qabul 
qilingan  ishlar  usuli  oqimli  qurilishni,  birgalikda  bajariladigan  barcha 
montaj,  umumqurilish  va  maxsus  ishlarning  grafik  bo‘yicha  amalga 

---

91 
 
oshirilishini ta’minlashi va  subpudratchilarga  tanaffuslarni istisno qiluvchi, 
zarur ishlar frontini ta’minlash kerak.  
Montaj  qilishning  tanlab  olingan  usuli  yig‘ish,  mahkamlash  va 
tutashuv 
joylarini 
ishlash 
bo‘yicha 
ko‘pchilik 
operatsiyalarni 
konstruksiyalar  yoki  surilardan  turib  emas,  balki  yerda  bajarilishini,  ya’ni 
stendlar  yoki  konduktorlarda  yiriklashtirilgan  montaj  bloklarini  loyihadagi 
holatiga  zamonaviy  montaj  kranlari  yordamida  ko‘tarish  va  o‘rnatishni 
nazarda  tutish  kerak.    Montaj  qilishning  mumkin  bo‘ladigan  usullarini 
taqqoslashda  ancha  sodda,  havfsiz,  mehnat  va  moddiy  resurslarni  kam 
sarflagan holda yuqori ish sifatini ta’minlovchiga afzallik berilishi kerak. 
Bir qavatli sanoat binolari balandligi nisbatan uncha katta bo‘lmagan 
holda    rejada  ancha  katta  o‘lchamlarga  ega.  Karkasning  ko‘taruvchi 
konstruksiyalari  orasidagi  masofa  ko‘pchilik  hollarda  kranning  ta’sir 
radiusidan  ortadi,  bu  montaj  qilish  usulini  aniqlashda  alohida  talablarni  
qo‘yadi.  Konstruksiyalarni  o‘rnatish  usulini  va  hamda  ketma  –  ketligini 
tanlash  qurilish  maydonining  xususiyatlariga  (masalan,  torligi),  joyning 
relefiga,  avto  yo‘llar  va  kirib  keluvchi  temir  yo‘llarga,  montaj 
mexanizmlarining  zarur  parkiga  bog‘liq.  Ishlarning  texnologik  ketma  – 
ketligini  tanlashga  yer  osti  xo‘jaligi  ‒  texnologik  uskunalar  ostida 
poydevorning  mavjudligi,  ularning  miqdori,  o‘lchamlari,  qo‘yilish 
chuqurligi,  konstruksiyalarning  materiallari,  bino  oraliqlarida  joylashgan 
turli xil yer osti kommunikatsiyalari katta ta’sir ko‘rsatadi. 
Qo‘llanilayotgan  montaj  mexanizmlar  tegishli  yuk  va  geometrik 
tavsiflarga  ega  bo‘lishlari,  yaxshi  harakatchan  bo‘lishlari,  har  bir  izchil 
to‘xtash joyida iloji boricha ko‘proq montaj ishlarini bajarish uchun imkon 
boricha katta ishchi zonasiga ega bo‘lishi shart. 
Qurilishni  tashkil  etish  ishlariningoqimli  (uzluksiz)  bo‘lishini 
ta’minlash  kerak,  uning  mohiyati  barcha  montaj  va  boshqa  hamrox 
operatsiyalarni  uzluksiz  va  bir  tekisda  bajarishdan  iborat.  Oldindan 

---

92 
 
tegishlicha  ishlab  chiqarish  ritmini  (sur’atini)  yaratish  zarur  bo‘lib,  bunda 
qurilishning  barcha  ishtirokchilari  berilgan  vaqt  oralig‘ida  ishchilar  va 
ishlovchi  mexanizmlar  parkining  doimiy  o‘zgarmas  miqdorida,  qurilish  va 
montaj ishlarini birgalikda olib borishda ma’lum ish hajmini bajarishadi. 
Inshootlarning murakkabligi va ayrim ish turlarining ko‘proq mehnat 
talab etishga bog‘liq holda oqimli (uzluksiz) qurilishni loyihalashda oqimli 
bajariladigan ishlar ro‘yxatiga quyidagi ishlar kiritilishi mumkin: yer qazish 
ishlari,  poydevor  qurish  bo‘yicha  beton  ishlari,  qurilish  konstruksiyalarini 
montaj  qilish,  texnologik  uskunalarni  montaj  qilish,  issiqtexnik,  santexnik, 
ventilyatsiya,  elektrotexnik  va  shu  kabi  ishlar.  Qurilish  maydonchasida  bir 
necha kran mavjud bo‘lganda konstruksiyalarni montaj qilish bo‘yicha ishlar 
poydevorlarni, ustunlarni, kran osti to‘sinlarini, yopma  elementlarini, devor 
panellarini osishni mustaqil oqim bilan  montaj qilishga ajratilishi mumkin. 
Qurilishning oqimli ishlab chiqarishini ishlab chiqqanda montajdan keyingi 
pardozlash ishlari majmuini ham kiritish maqsadga muvofiqdir. 
Loyihalash  va  barcha  ishlarni  bajarishni  bosh  pudratchi  tashkilot 
tashkil  etadi,  boshqaradi  va  muvofiqlashtiradi,  u  odatda  barcha 
umumqurilish  ishlarini,  boshqa  ishlarni  esa  ixtisoslashtirilgan  qurilish  – 
montaj subpudratchi tashkilotlar amalga oshiradi. 
Ishlarni  oqimli  tashkil  etishning  zarur  –  qoidasi  har  bir  qurilish 
brigadasi  boshqa  brigadaga  o‘z  vaqtida  ish  frontini  ta’minlashi  shart. 
Masalan,  poydevorlarni  barpo  etuvchi  quruvchilar  tayyor  poydevorlarni 
ustunlarni  o‘rnatish  uchun  kelgan  montajchilarga  topshirishlari  kerak. 
Ustyopma  (tomyopma)  konstruksiyalarini  montaj  qiluvchi  brigada 
belgilangan muddatga tom qoplamasini yopuvchilar brigadasiga ish frontini 
taqdim etishlari shart va h.k.  Ishlarni bunday qo‘shib birgalikda olib  borish 
katta aniqlikni va barcha ijrochilardan texnologik intizomni talab etadi. 
Qurilishda  ishtirok  etuvchi  turli  kasb  ishchilarini  aniq  taqsimlash 
bunyod etilayotgan binoni qamrovlarga ajratish bilan ta’minlanishi mumkin 

---

93 
 
bo‘lib,  ular  o‘z  navbatida  montaj  qilinuvchi  yoki  ishchi  uchastkalariga 
bo‘linadi, ularning har birida ma’lum smenalar soni yoki kunlar mobaynida 
faqat bir turdagi ishlar bajariladi. Bir uchastkadan boshqasiga o‘tish qat’iy 
belgilangan vaqtda grafik bo‘yicha yuz beradi, bu vaqtgacha har bir qurilish 
ishtirokchisi o‘zining ish hajmini bajarishga ulgurishi kerak. 
Kapital  qo‘yilmalarning  samaradorligini  oshirishning  asosiy  sharti 
qurilayotgan ob’yektlarni yoki ularning qismlarini foydalanishga topshirish 
muddatlarini  qisqartirish  hisoblanadi,  chunki  ularni  qurishga  sarflangan 
mablag‘lar  maxsulot  ishlab  chiqarish  va  uni  sotish  hisobiga  tezroq  natija 
bera boshlaydi, bu bilan ob’yektlarning o‘zini qoplashi tezlashadi. 
Odatda  qurilishning  davomiyligi  asosan  inshootning  eng  katta 
jismoniy  hajmga  va  mos  ravishda  sermehnat  bo‘lgan  karkasini  montajini 
bajarish muddatlariga bog‘liq. 
Ob’yektlarni  barpo  qilish  bo‘yicha  barcha  ishlar  taqvim  rejalari  va 
grafiklariga  mos  holda  bajarilishi  kerak  bo‘lib,  ularda  montaj  va 
umumqurilish  ishlarining  ayrim  turlarini  maksimal  darajada  qo‘shib 
birgalikda  olib  borish  hisobiga  qurilish  muddatlarini  qisqartirish  nazarda 
tutilishi  kerak.  Qurilishning  maqbul  muddatlariga  amal  qilish  qurilish  – 
montaj  tashkilotining  ishlab  chiqarish  faoliyati  barcha  texnik  iqtisodiy 
ko‘rsatkichlarini  yaxshilashning  va  birinchi  navbatda  ishlarning  tannarxini 
pasaytirishning  va  mehnat  unumdorligi    ortishining  muqarrar  sharti 
hisoblanadi. 
Bir  qavatli  sanoat  binolari  konstruksiyalarining  umumiy  hajmida 
tomyopma elementlari karkas massasining kamida 50% ini tashkil etadi, bu 
konstruksiyalarni  montaj  qilishning  mehnat  talab  etishi  montaj  qilishga 
mehnat    sarflarining  65...70%  ini  tashkil  etadi,  shuning  uchun  tomyopma 
konstruksiyalarini  va  ularni  montaj  qilish  texnologiyasini  takomillashtirib 
binoni montaj qilishning umumiy mehnat sarfini ancha kamaytirish mumkin.  
Inshootni  va  uni  barpo  etishni  loyihalash  jarayonida  umuman  binoning  va 

---

94 
 
ayniqsa  tomyopma  bloklarining  hajmiy  –  joylashtirish  yechimlarining 
maqbul  variantlari  hamda  montaj  qilishning  oqilona  texnologiyasi  topilishi 
kerak.  Mehnat  sarfining  ancha  kamaytirilishi  va  shu  bilan  montaj  qilish 
muddatlarining  qisqartirilishi  montaj  qilinayotgan  elementlar  sonini 
kamaytirish  va  montaj  qilishning  yanada  mukammal  usullarining 
qo‘llanilishi hisobiga ta’minlanishi mumkin. 
Montaj  qilinuvchi  elementlar  sonini  qisqartirilishiga  quyidagi  ikki 
usul bilan erishish mumkin: 
•  oraliqlarni  va  ustun  qadamlarini  oshirish,  progonsiz  yechimlar 
qabul  qilish,  prinsipial  yangi  konstruktiv  –  joylashtirish  yechimlarini 
qo‘llanishi bilan; 
•  konstruksiyalarni  ko‘targunga  qadar  va  loyihadagi  holatga 
o‘rnatguncha ularni yerda yiriklashtirish bilan. 
Shunday qilib, bunday xulosa chiqarish mumkinki, montaj qilishning 
ikkita  prinsipial  har  xil  usuli  bo‘lishi  mumkin:  elementlab,  bunda  har  bir 
konstruktiv  elementni  loyihadagi  holatga  alohida  ravishda  ko‘tarishadi  va 
o‘rnatishadi, va yirik blokli, bunda konstruktiv elementlar ko‘tarishdan oldin 
dastlab fazoviy bloklarga yig‘iladi (yiriklashtiriladi). 

---

95