Toshkent arxitektura qurilish instituti

8.4-rasm. Ko‘chma so‘rilardan foydalanib ark tomyopmasini montaj qilish:  
1 – minorali kran;   2 – arkning montaj tutashuv joylari;   3 – domkratli ko‘chma montaj 
qiluvchi so‘rilar. 
 
Vaqtinchalik tayanchlardan foydalanish bilan agar konstruksiyalarni 
butunligicha  o‘rnatish  imkoni  bo‘lmasa  yoki  maqsadga  muvofiq  bo‘lmasa, 

---

83 
 
uni  qismlari bo‘yicha (asosan katta oraliqlar va katta massali) montaj qilish 
amalga oshiriladi. 
Yarim  osma  yig‘ish  shunisi  bilan  ajralib    turadiki,  bunda  montaj 
qilish  jarayonida  konstruksiya  vaqtinchalik    tortqichlar  bilan  tutib  turiladi 
yoki oraliq tayanchlarga o‘rnatiladi. Bunday usulda gumbazlar,  arkalarning 
ayrim  konstruksiyalari,  ko‘priklarning  oraliqli  qurilmalari  konstruksiyalari 
montaj qilinadi. 
Osma  yig‘ishni  qo‘shimcha  tayanchlarsiz  amalga  oshiriladi. 
Konstruksiyani bir tomonidan doimiy tayanchga yoki avval montaj qilingan 
qismga  mahkamlab,  vaqtinchalik  konsol  tizimi  hosil  qilinadi.  Bu  usulning 
qo‘llanilishi inshootning montaj qilish jarayonida yig‘iladigan katta qulochli 
konsollarning  zarur  mustaxkamligini  va  barqarorligini  ta’minlaydigan 
konstruktiv xususiyatlari mavjud bo‘lgandagina mumkindir.  
Montaj  qilish  uchun  so‘rilardan  foydalanishni    arkali 
konstruksiyalarni  barpo  etish  misolida  izohlash  mumkin.  Katta  oraliqli 
bunday konstruksiyalar fuqarolik va sanoat vazifalarini bajaruvchi binolar  – 
vokzallarda,  sport  zallarida,  har  xil  omborlarda  qo‘llaniladi.  Tayanch 
konstruksiyalarga  gorizontal  kuchlanishlarining  (tirkovchi)    uzatilishini 
istisno  qilish  uchun  arkalarni  turg‘un  holatini  ta’minlash  uchun  tortqichlar 
bilan  loyihalanadi.  Tortqichlar  bo‘lmaganda  ustunlarga  yoki  temirbeton 
asosga ham vertikal, ham gorizontal kuchlanishlar uzatiladi. 
Odatda, (ravog‘i) oralig‘i 48 m dan ortiq bo‘lgan arkalar vaqtinchalik 
tayanchlardan  foydalangan  holda  yarim  arka  qilib  yoki  yanada  mayda 
elementlar  tarzida    montaj  qilinadi.  Vaqtinchalik  tayanchlarning  soni 
arkaning  oralig‘i  (ravog‘i)  ga,  montaj  mexanizmlarining  yuk  ko‘tarish 
qobiliyatiga  va  arkaning  konstruktiv  yechimlariga  bog‘liq  bo‘lib,  ular 
ko‘pincha  tomyopmani  montaj  qilish  texnologiyasi  qanday  bo‘lishi 
kerakligini belgilab beradi. 

---

84 
 
Osmalari  montaj  blokining  tortqiga  tiralishida  vujudga  keladigan 
kuchlanishlarni  qabul  qilishga  mo‘ljallanmagan  tortqili  arkalarni  montaj  
qilganda teleskopik konstruksiyali vaqtinchalik tayanchlardan foydalaniladi. 
Bu  holatda  arka  elementlari  va  tortqilar  alohida  montaj  qilinadi.  Ikki  arka 
montaj  qilinib,  tugunlar  mahkamlanib  va  tortqilar  taranglashtirilgandan 
so‘ng  gumbaz  hosil  qilish  (ko‘chirish)  amalga  oshiriladi,  bu  jarayonda 
vaqtincha  tayanchlardagi  domkratlar  yoki  boshqa  ko‘tarib  turuvchi 
elementlar  sekin,  ohista  tushiriladi.  Gumbaz  hosil  qilish  (ko‘chirish) 
deganda, shunday amal tushuniladiki, buning natijasida montaj qilinayotgan 
konstruksiyaning xususiy massasidan tushayotgan yuklanish tayanch loyiha 
elementlariga  to‘liq  uzatiladi,  vaqtinchalik  montaj  tayanchlari  esa 
yuklanishdan ozod bo‘ladi. Tayanchlar tortqi  satxidan pastroqqa tushiriladi 
va montaj qilish davomida keyingi oraliqlarga ko‘chiriladi. 
Montaj  qilish  uchun  ikkita  vaqtincha  tayanch  mavjud  bo‘lishi  zarur 
bo‘lgan  uch  sharnirli  arkani  (8.5-rasm)  montaj  qilish  misolini  ko‘rib 
chiqamiz. Har bir tayanchning o‘rtacha teleskopik qismi arkaning ikki