Toshkent arxitektura qurilish instituti

3.3.
 
Harakatchan qurilish tashkilotlari 
 
Xalq xo‘jaligining ehtiyojlari bilan belgilanadigan qurilishlar geografiyasi 
qurilish  tashkilotlarining  holati  (quvvati,  moddiy  texnik  bazasi)  bilan  to‘liq 
tarzda  mos  kelmaydi,  shu  sababli  ishlarning  bir  qismini  qurilish  bazalaridan 
uzoqda joylashgan hududlarda bajarishga to‘g‘ri keladi. Bundan tashqari, hatto 
alohida,  o‘ta  muhim  ob’yektlarda  yirik  qurilish–montaj  tashkilotlari  jalb 
qilinganida  ham  ularning  maksimal  quvvati  yetmay,  bu  holda  bir  hudud 
doirasida ish olib boradigan trestlar quvvatini vaqtincha bir joydan ikkinchisiga 
joyga  ko‘chirish  ehtiyoji  yuzaga  keladi.  Bunday  hollarda  qurilish  tashkilotlari 
harakatchan (
mobil
) deyiladi.  
Qurilish ishlab chiqarishining mobilligi
 – bu mehnat jamoalari va ishlab 
chiqarish quvvatining qisqa muddatda ob’yektlar bazasidan  uzoqda joylashgan 
qurilishni  amalga  oshirish  maqsadida  yangi  joyga  ko‘chirish  imkoniyati  bilan 
belgiladi.  

---

72 
 
Qurilish  tashkilotlarining  harakatchanligi  (
mobillik
)  masalasi  nisbatan 
dolzarb  masala  bo‘lib,  u  maxsus  ixtisoslashgan  harakatchan  shakllarni  tashkil 
etish  bilan  shuningdek,  oddiy  qurilish  –  montaj  tashkilotlarining  mobillik 
darajasini oshirish yordamida hal qilinadi.  
Harakatchan tashkilotlardan foydalanish sohalari
 va ularning  mamlakat 
iqtisodiyotida tutgan roli quyidagi holatlarda o‘z ifodasini topadi: 

 
ekstremal  tabiiy  –  iqlim  sharoiti  hududlarda  jumladan,  Rossiya 
shimoliy  va  sharqiy  mintaqalarining  o‘zlashtirilayotgan  hududlari, 
O‘zbekistonning  shimoliy,  g‘arbiy  cho‘l  zonalari  qurilishlarni  kengaytirish  va 
jadallashtirish; 

 
cho‘ziq  tavsifdagi  ob’yektlarda  (LEP,  neft–gaz  quvurli  o‘tkazmalari, 
avtomobil va temir yo‘llar) ishlarni bajarish; 

 
ixtisoslashtirilgan ishlar hajmi ko‘payishida ortishida yuqori malakali 
kadrlarga bo‘lgan ehtiyoj ortishi; 

 
yangi hududlar va maydonlarning birlamchi o‘zlashtirilishi; 

 
qurilish  tashkilotlarining  me’yoridan  ortiqcha  yuklama  tufayli 
zo‘riqishini bartaraf qilish. 
Harakatchanlik  (
mobillik
)ni  ta’minlash  uchun  quyidagi  shartlarga  amal 
qilish talab qilinadi: 

 
ob’yektlarning  qurilishida  mehnat  sarf–xarajatlarining  bevosita 
qurilish maydonlarida kamaytirish bilan bog‘liq loyiha yechimlari; 

 
harakatchan  tashkilotlarni  zarur  resurslar  bilan  ta’minlovchi  qurilish 
maydonidan uzoqda joylashgan tayanch statsionar bazalarni rivojlantirsh; 

 
qurilish mashinalarining harakatchanlik darajasini oshirish va qurilish 
industriyasining harakatchan bazasini tashkil qilish; 

 
hrakatchan ijtimoiy infratuzilmalarni rivojlantirish; 

---

73 
 

 
ekspeditsiya – navbatchilik (
vaxta
) asosidagi uslub yordamida  mehnat 
resurslarining harakatchanligiga turtki berish; 

 
hududiy  jihatdan  ajralgan  va  avtonom  tavsifda  faoliyat  yurituvchi 
ishlab chiqarish sharoitlarida yuqoridagi omillar hisobga olinishini ta’minlovchi 
maxsus tashkiliy shakllar. 
Harakatchan  tashkilotlarning  o‘ziga  xosligi–yangi  hududlarning  doimiy 
ravishda o‘zlashtirilishi (dastlabki, 
pioner
 tavsifdagi o‘zlashtirish) bilan bog‘liq 
bo‘lib,  bu  xususiyat  ularning  odatdagi  (statsionar)  qurilish–montaj 
tashkilotlaridan farqini belgilab beradi. 
Harakatchan (
mobil
) tashkilotlar jumlasiga ishchilarning doimiy  yashash 
joylaridan uzoq masofada joylashgan hududlarda qurilish ob’yektlarida ishlashi 
bajarishi,  tashish  imkoniyatlari,    ularni  har  kuni  yashash  joyiga  qaytarib  olib 
kelish imkonini bermaydigan tashkilotlar kiritiladi.  
Harakatchan qurilish – montaj tashkilotlarining oqilona tashkiliy shakli –
yagona  qurilish  bazasi  tarkibida  birlashtirilgan,  umumiy  qurilish  yoki 
ixtisoslashtirilgan trest.  
1.
 
Harakatchan  qurilish  –  montaj  boshqarmasi  (HQMB),  harakatchan 
ixtisoslashtirilgan  qurilish  –  montaj  boshqarmasi  (IHQMB),  PMK,  SMK  va 
boshqalar.  PMK–tarqoq  joylashgan  qurilish  sharoitlarida  ishlarni  bajaradigan, 
samarali tavsifli  birlamchi tashkiliy shakl hisoblanadi. PMK transport sohasi va 
qishloq  xo‘jaligida  keng  tarqalgan.  PMKning  ish  faoliyatidagi  o‘ziga  xos 
xususiyat–bo‘linmalarning  o‘z  joyini  tez–tez  o‘zgartirib  turishi  va  bazadan 
uzoqdagi joylashgan ob’yektlar qurilishi amalga oshirishi bilan belgilanadi. 
Umumiy  qurilishga  oid  PMK  –  barcha  qurilish  ishlari  va  qurilish 
konstruksiyalarini  montaj  qilish  ishlarini  bajaradigan  bosh  pudratchi 
hisoblanadi.  Umumiy  qurilishga  oid  PMK  ning  tamoyil  jihatidan  tuzilmasi  
3.10–rasmda  ko‘rsatilgan.  Uning  tarkibidagi  harakatchan  otryadlar  binolarning 
ma’lum  aniq  konstruksiya  elementlarini  qurishga  ixtisoslashtiriladi  yoki  bir, 

---

74 
 
shuningdek bir nechta  ishlar  turlarini  amalga oshirishga  yo‘naltiriladi.  Ishlarni 
amalga  oshirish  davrida  brigadalarga  zarur  qurilish  mashinalari,  qurilmalar, 
vagon  turidagi  umumiy  yotoqxonalar  va  ombor  inshootlari  ajratib  beriladi. 
Brigadalarga  inventar  moslama  va  anjom  –  uskunalarning  to‘liq  jamlamasi 
biriktiriladi.  
2.
 
Ishlab chiqarish faoliyatiga xizmat ko‘rsatadigan kenja bo‘linmalar – 
mexanizatsiya  boshqarmasi  (MB),  avtotransport  korxonasi  (ATK),  IChTJB  – 
Ishlab  chiqarish  –  texnologik  jamlash  boshqarmasi,  ishlab  chiqarish  bazasi 
(statsinar  tavsifda)  va  harakatchan  turda  (harakatlanuvchi  korxona,  sex, 
poligonlar, BQB
 
 – Beton – qorishmasi bo‘g‘ini, qozonxona, elektr stansiyasi va 
h.k.) 
3.
 
Navbatchilik asosidagi (
vaxta
) istiqomat posyolkalarida hayot faoliyati 
va kundalik – maishiy turmush shart – sharoitlarni ta’minlash bo‘yicha maxsus 
bo‘linma tashkil qilinadi.  
Harakatchan  qurilishning  o‘ziga  xos  xususiyatlari  –  uning  tarkibida 
ekspeditsiya,  navbatchilik  asosida  (
vaxta
),  ekspeditsiya  –  navbatchilik  asosida 
(
vaxta
)  mehnatni  tashkil  qilish  shakllari  mavjudligi.  Bu  uslublar  ko‘plab 
umumiy  xususiyatlari  egaligi  bilan  birga,  ayrim  tarkibiy  elementlari  bilan 
farqlanadi:  jumladan,  ular  boshqaruv  tuzilmasi,  mehnat  va  dam  olish  rejimi, 
ijtimoiy  infratuzilmalarning  tashkil  qilinishi  va  shu  kabilar  bilan  bir  –  biridan 
farqlanadi.