Toshkent arxitektura qurilish instituti

 
1.2. Qurilish davrlari  
 
 
Qatnashchilarining  o‘rni  va  roliga  qarab  qurilishni  ikki  davrga  bo‘lish 
mumkin:  tashkiliy  texnologik  (TT)  va  qurilish  davri  (QD).  Ularning  har  biri 
yana  ikki  bosqichga    bo‘linadi:    TT1;  TT2;  qurish;  foydalanishga  topshirish. 
TT1  va  TT2  bosqichida asosiy  rolni buyurtmachi  o‘ynaydi.  Davlat  rivojlanish 
dasturi yohud bozorni o‘rganish tasodifiy sabablarga ko‘ra biror bino, inshoot, 
bino  va  inshootlar  majmui  qurilishiga  oid  fikr  shakllanadi,  ya’ni 
g‘oya
  paydo 
bo‘ladi. Bu g‘oya 
tahlil
 natijasida ham vujudga kelishi mumkin.  
G‘oyani texnik va iqtisodiy 
asoslash
 kerak bo‘ladi. Misol tariqasida yirik 
shahardagi bolalar bog‘chasi va boshlang‘ich maktabni olish mumkin.  
Tuman  ta’lim  boshqarmasida  mahalla,  mavze  yoki  tuman  hududiga  oid 
ma’lumotlar olinganida tahlil har bir guruh, sinfda bolalar soni me’yordagidan 
ortiqligini  ko‘rsatdi.  Bundan  tashqari  demografik  ma’lumotlarga  ko‘ra  yana 
ehtiyoj  borligi  aniqlandi.  Bolalar  yoshiga  qarab  ehtiyojni  aniq  raqamlar  bilan 
ifodalanadi. Masalan, 3 ta maktabga tayyorlov guruhi, 2 ta birinchi, 4 ta ikkinchi 
sinflar  ochilishiga  ehtiyoj  bor.  Bularga  qarab  murabbiy,  yordamchi  va 
boshqaruv  xodimlari  soni  aniqlanadi.  Bu  buyurtmachi  tomonidan  kelajakda 
ta’lim  muassasasi  binosiga  bo‘lgan  texnik  talablarni  shakllantirishga  asos 
bo‘ladi.  Bungacha qurilish,  ya’ni  sarflar iqtisodiy  jihatdan o‘z-o‘zini oqlashini 
aniqlash lozim. 
Sarflar  bino  narxi  va  yildan  yilga  ko‘payib  boradigan  joriy  sarflardan 
shakllanadi.  Joriy  sarflar  xodimlar  maoshi,  elektr  energiya,  suv,  soliqlar  va 
boshqa sarflaridan shakllanadi.  
Binoning  narxi  shu  maqsadlarda  yaqin  vaqtda  qurib  foydalanishga 
topshirilgan binoning bir o‘quvchi joyiga yoki bir kvadrat metrga yoki biron bir 
boshqa fizik o‘lchov birligiga to‘g‘ri keladigan narxidan kelib chiqib aniqlanishi 
mumkin (Narx = Hajm * O‘lcham birligiga mos narx). 

---

26 
 
Sarflar  qoplanish  vaqti  sarmoyalar  (investitsiyalar)ning  qoplanishi 
(qaytarilishi) va me’yor (talab) bo‘yicha daromad keltirilish vaqtidan oshmasligi 
kerak.  Bu  kapital  qo‘yilmalari  samaradorligi  koeffitsienti  bilan  aniqlanadi 
(Е=1/T
o
). Ye ning qiymati kapital qurilishda 0,12 ga, ya’ni 8 yilga teng. Xalqaro 
banklar,  fondlar  sarmoya  berishganda  ijtimoiy  qiymati  yuqori  bo‘lgan 
loyihalarga  (sog‘liqni  saqlash,  suv  ta’minoti,  ta’lim  va  sh.k.)  sarmoyalar 
oqlanish  vaqtini  10-15  yil  qilib  belgilashi  ham  mumkin.  Xullas,  loyihani 
iqtisodiy asoslash
da investitsiyalar manbaidan kelib chiqish kerak bo‘ladi. 
Investitsiya  manbai  (byudjet,  mahalliy,  homiy,  kredit)  aniqlanganida 
buyurtmachi  davlat  boshqaruv  organiga  (hokimiyat)  murojaat  qilib, 
qurilishga
 
joy
  so‘raydi.  Ajratilgan  joyga suv,  elektr energiya  olib kelishni  hokimiyatning 
mos  bo‘linmalari  bilan  kelishilgan  chizmasini,  texnik  vazifa  (talab)  lar  bilan 
birga  loyihalovchi  (konsalting)  tashkilotini  tanlash  uchun 
tender
ga  beradi. 
Tenderda  yutib  chiqqan  tashkilot  bilan 
shartnoma
  tuziladi  va  loyiha  ishlab 
chiqiladi.  
TT2  bosqichida  buyurtmachi  asosiy  rolni  o‘ynasa  ham 
loyihalash 
jarayonida loyiha tashkilotining o‘rni katta. Loyihalash bir yoki ikki bosqichdan 
iborat. Ikki bosqichli loyihalash noyob, murakkab, katta qurilishlarga munosib. 
Bunda  birinchi  bosqichda 
texnik  loyiha
  ishlab  chiqiladi.  Uning  tarkibiga 
arxitektura qurilish yechimlari, quriladigan majmuaning bosh tarhi, smeta hisobi 
kiradi.  Texnik  loyiha  tarkibida  qurilishni  tashkilqilish  loyihasi  (QTL  (ruscha 
POS)) alohida ishlab chiqiladi. 
QTL  tarkibida  qurilishning  yiriklashgan  taqvimiy  rejasi,  umummaydon 
bosh tarhi tuziladi, resurslarga bo‘lgan ehtiyojlar aniqlanadi. 
Loyihalashning  ikkinchi  bosqichida 
ishchi  chizmalar
  ya’ni  konstruktiv 
yechimlar  hisob  asosida  aniq  o‘lchamlarda  chizma  shakliga  keltirib  kerakli 
ashyo, buyumlar turi, markasi va hajmi bilan ifodalanadi va qurilishning smetasi 
tuzilib ekspertizaga beriladi
.  

---

27 
 
Ekspertiza
  davlat nazoratiga oid jarayon. Ekspertiza qiladigan tashkilotlar 
(masalan,  Davarxitektqurilish,  Tabiatni  muxofaza  qilish  qo‘mitasi,  va  sh.k.lar) 
loyihaning  tegishli  qismlarini  tahlil  qilib,  o‘z  fikrlarini  bayon  etadilar,  shu 
jumladan,  kamchiliklarni  ko‘rsatadilar.  Ko‘rsatilgan  kamchiliklar  bartaraf 
etilganidan so‘ng, loyiha tasdiqlanadi va 
tender hujjatlari
 ishlab chiqiladi. 
Tender
  o‘rnatilgan  tartibda  tashkil  qilinadi  va  o‘tkaziladi.  Tenderda 
qatnashuvchi  tashkilot  (oferent)ga  va  ular  tomonidan  beriladigan  taklif 
(oferta)larga bo‘lgan talablar tender hujjatlarida aniq keltiriladi.  
Tender  o‘tkazilganidan  keyin  natijalari  bo‘yicha 
bosh  pudratchi
 
aniqlanadi va 
shartnoma
 imzolanib, qurilishga ruxsatnoma hamda buyurtmachi 
ishchi chizmalarini “ishlab chiqarishga” degan yozuv va imzosi bilan qurilishni 
amalga oshirish uchun pudratchiga beradi va 
qurilish
 boshlanadi. Shu damdan 
boshlab  bosh  pudratchi  qurilish  maydonida  asosiy  rol  o‘ynaydi,  qurilishning 
boshqa  qatnashchilari  ishlarni  tashkil  qilishga,  umuman  xo‘jalik  faoliyatiga 
aralashish huquqiga ega emas. Shu bilan birga loyihaning to‘la va aniq amalga 
oshirilishi,  davlat  me’yorlarining  qat’iy  bajarilishi  ustidan  mas’ul  tashkilotlar 
tomonidan 
nazorat
 olib boriladi. 
Qurilish  bitganidan  keyin  ob’yektni 
foydalanishga  topshirish
  jarayoniga 
kirishiladi. Bunda bosh pudratchi o‘rnatilgan tartibda tegishli ishlarni subpudrat 
tashilotlaridan qabul qilib olib, buyurtmachi tuzgan komissiyaga topshiradi.  
Komissiya  huzuriga  barcha  loyiha  hujjatlari,  ishlab  chiqarish  jurnallari, 
kuzatib  bo‘lmaydigan,  lekin  bajarilgan  ishlarning  aktlari  (fundament,  qoziq, 
quvurlar  va  sh.k.),    ishlatilgan  materiallarning  odam  sog‘lig'iga  zarar 
keltirmasligini isbotlovchi sifat sertifikatlari beriladi. Aniqlangan  kamchiliklar 
bartaraf etilganidan so‘ng komissiya qabul aktiga imzo qo‘yadi va ob’yekt oraliq 
qabulidan o‘tdi deb hisoblanadi. 
Davlat komissiyasi buyurtmachining yozma murojatiga asosan qoidalarda 
belgilangan  muddatda  va  tarkibda  tuziladi,  hujjatlar  va  ob’yekt  tekshiriladi, 
kamchiliklar  aniqlanadi.  Qabul  aktiga  imzo  chekilganda  ko‘kalamzorlashtirish 

---

28 
 
va isitish kommunikatsiyalari yaqin faslgacha shartli qabul qilinadi va ob’yekt 
foydalanishga qabul qilindi deb hisoblanadi.