Toshkent arxitektura qurilish instituti

kooperatsiyalarning 
o‘ziga xos shakli
 bilan belgilanadi. Qurilish ishlab chiqarishida faqat unga xos 
kooperatsiya shakllaridan foydalaniladi. Sanoat miqyosidagi ishlab chiqarishda 
bu  holat  asosan  zavod  (buyurtmachi,  iste’molchi)  –  ta’minotchi  o‘rtasidagi 
o‘zaro  munosabatlar  bilan  chegaralanadi.  Muayyan  mashinalarni  ishlab 
chiqarishda  qo‘shimcha  bajaruvchilar  o‘z  mahsulotini  ishlab  chiqarishning 
tashkil  qilinishi  va  texnologiyalardan  mustaqil  bo‘lishi,  bunda  faqat  tegishli 
qismlar yoki mashinalarni ta’minotchilar bajarishi qayd etiladi.  
Qurilishda  qo‘shimcha  bajaruvchilar  –  ya’ni  subpudratchilar  ob’yekt 
qurilishi bo‘yicha qurilish maydonida o‘zlariga tegishli ishlarni bajaradilar, lekin 
qurilish  mahsulotining  asosiy  yaratuvchisi  hisoblangan  –  bosh  pudratchi  bir 
vaqtning o‘zida asosiy fondlardan (vaqtinchalik inshootlar, binolar) foydalanib,  
shuningdek bir xildagi mexanizatsiya vositalaridan foydalangan holatda ishlarni 
tashkil qilish va texnologiyasini joriy qilish huquqiga ega. Bunda bosh pudratchi 
maqsadiga subpudratchilarning manfaatlari to‘g‘ri kelmasligi inobatga olinib,  u 
ishlab  chiqarishning  asosiy  tashkilotchisi  deb  belgilanadi.  Subpudratchi 
tashkilotlarning  ko‘p  sonliligi  va  murakkab  tavsifga  ega  bo‘lgan  texnologik 
o‘zaro  bog‘liqliklar  qurilish  ishlab  chiqarishi  boshqarish  jarayonining  chuqur 
ehtimoliylik xususiyatini belgilab beradi.  
Yuqorida keltirilgan ikki o‘ziga xos xususiyat, qayd etish lozimki, tarixiy 
jihatdan  qaror  topgani  kuzatiladi:  «...taqchillik  mantiqi  ta’siri  qayd  qilinadi: 
ya’ni,  o‘z  navbatida  baza  va  ixtisoslashtirilgan  tashkilotlarning  quvvati  yetarli 

---

34 
 
emasligi  va  qurilish  ishlab  chiqarishida  cheklanishlarni  belgilab  berishi 
kuzatilib,  shu  sababli  ularning  xususiy  mezonlari  bo‘yicha  ishlar  yakuniy 
hisobda  shu  sharoitlar  va  umumiy  holda  qurilish  tizimi  samaradorligi  uchun 
maksimal holda yuzaga keltiriladi... Natijada, o‘z xususiy manfaatlari doirasida 
faoliyat yuritadigan mustaqil mexanizatsiya tashkilotlari, qurilish industriyasi va 
transportga ixtisoslashtirilgan tashkilotlar vujudga kelishi qayd qilinadi...»*
1
. 
Qurilishda  o‘zaro  munosabatlar  yuqorida  ta’kidlab  o‘tilganidek, 
subpudratchilar  o‘rtasidagi  ichki  o‘zaro  munosabatlarning  o‘zi  bilan  cheklanib 
qolmaydi.  Jumladan,  bu  holatda  buyurtmachi,  loyihalash  tashkilotlari, 
materiallar va boshqa resurslarni yetkazib beruvchilar bilan o‘zaro munosabatlar 
ham yetarli darajada murakkabligi qayd etiladi. 
Ixtisoslashish  markazlashtirishdan  qochish  xususiyatiga  ega  bo‘lib,  turli 
xil  kombinatsiyalash  tashkiliy  shakllariga,  masalan  uy–joylar  qurilishi 
kombinatlari  (UJQK)  kabi  shakllariga  muvaffaqiyatli  raqobat  qilishi  qayd 
qilinadi.  Yaqin  istiqbolda  yuqori  darajada  yopiqlik  xususiyati  bilan 
tavsiflanadigan:  ishlab  chiqarish  –  qurilish;  loyihalash  –  qurilish;  loyihalash  – 
ishlab chiqarish – qurilish tizimlari rivojlanishi kutiladi.  
Bozor  munosabatlari  sharoitida  talab  va  taklif  mexanizmlarining 
o‘zlashtirilishi  bilan  ixtisoslashtirilishi  bo‘yicha  subpudratchi  tashkilotlarning 
miqdoridagi  mutanosib  uyg‘unlik  yuzaga  keladi,  tanqislik,  yetishmaslik 
masalasi  hal  qilinib,  o‘z  navbatida  yakuniy  natijaga  erishish  uchun  qurilishda 
barcha ishtirokchilarning mas’uliyatni his qilish darajasi ortadi.