Toshkent arxitektura-qurilish instituti rahimov qodir ergashevich kommunal infratuzilma

8.2-§. Kommunal infratuzilma korxonalarini ishlab chiqarish quvvatlari bilan 
ta`minlash va ulardan foydalanishni tashkil etish 
 
Kommunal infratuzilma korxonalarida asosiy fondlar tarkibi ishlab chiqarish 
korxonalarining asosiy ishlab chiqarish fondlaridan keskin farqlanadi. Kommunal 
xizmatlar ko’rsatishda asosiy fondlarning asosiy, katta qismini uzatuvchi tizimlar 

---

116 
(elektr energiyasi, gaz, suv, issiqlik va boshqa energiya uzatish tizimlari) tashkil 
etadi. Asosiy fondlarning hajmi va ulardan foydalanish darajasi korxonaning ishlab 
chiqarish quvvatini belgilaydi. Asosiy fondlar korxona xizmat ko’rsatish faoliyatini 
asoslashda katta rol o’ynaydi hamda korxonaning belgilangan nomenklaturada va 
sifatli xizmat ko’rsatishi va mahsulot ishlab chiqarish bo’yicha potentsial 
imkoniyatlarini tavsiflaydi. 
Ishlab chiqarish quvvatlari bilan ta`minlanish darajasi korxonada ma`lum bir 
davrda zamonaviy texnologiyalar asosida ishlab chiqarishni tashkil etish natijasida 
xizmat ko’rsatish yoki ishlab chiqarish mumkin bo’lgan mahsulotlarning maksimal 
hajmi bilan belgilanadi. Kommunal xo’jaligi sohasida ma`lum tizimlar (quvurlar, 
uzatish liniyalari) orqali xizmat ko’rsatuvchi korxonalarning aksariyati monopol 
hisoblanadi. Bunga sabab xizmat ko’rsatiladigan hududda xizmat ko’rsatuvchi 
tarmoq yagona bo’lib undan boshqa korxona yoki tashkilot foydalanish 
imkoniyatigi ega bo’lmaydi.
Kommunal xizmatning bunday turlarini ko’rsatuvchi korxonalar belgilangan 
(ular xizmat ko’rsatayotgan) hududda ko’rsatiladigan xizmatga bo’lgan talabning 
to’liq qondirishlari zarur bo’ladi. Shundan kelib chiqib, mazkur korxonaning 
quvvati mazkur xizmatga bo’lgan talabni to’liq qondirish uchun etarli bo’lishi 
lozim.
Kommunal xo’jaligida korxonaning ishlab chiqarish quvvati yagona tizim 
quvvati bilan aniqlanadi. Bunda ishlab chiqarish bo’limlari quvvati bosh 
uchastkalar (qozonxona, nasos stantsiyalari, taqsimlash markazlari va boshqalar) 
quvvati bilan, uzatish tizimlari quvvati esa o’rnatilgan uskunalar quvvatiga asosan 
aniqlanadi. Korxona ishlab chiqarish quvvati hajmini belgilab beruvchi 
ko’rsatkichlar qatoriga quyidagilarni kiritish mumkin: 

inshootlar quvvati va hajmi; 

uskunalar tarkibi va turlar bo’yicha miqdori; 

inshoot, uskuna, agregat va dastgohlardan foydalanishning texnik-
iqtisodiy norma (normativ)lari; 

uskunalar ish vaqti fondi (xizmat muddati); 

---

117 

ishchi va xizmatchilar soni; 

ko’rsatilgan 
xizmat 
va 
ishlab 
chiqarilayotgan 
mahsulot 
nomenklaturasi va assortimenti (turlari va xilma-xilligi). 
Shuningdek, kommunal xo’jaligida asosiy hisoblanuvchi barcha turdagi 
xizmatlar ko’rsatishda (elektr, issiqlik energiya, suv ta`minotida va boshqalar) 
uzilish bo’lishi mumkin emas. Bu esa o’z navbatida korxonalarda favqulotda 
holatlarni bartaraf etish va to’xtalishlar bo’lmasligini ta`minlash uchun 
qo’shimcha, zahira quvvatlar bo’lishini talab etadi. 
Korxonalarda ishlab chiqarish quvvatlari tendentsiyali ko’rsatkichlarda, 
ya`ni boshlang’ich (yil boshida) ko’rsatkich, yakuniy (yil oxirida) ko’rsatkich, 
o’rtacha yillik ko’rsatkich shaklida o’rganiladi. Shuningdek, kommunal xo’jaligida 
korxonaning absolyut ko’rsatkichi - loyiha quvvati hisoblanadi. Loyiha quvvati 
qurilish loyihasida ko’zda tutilgan bo’ladi. Ammo loyiha quvvatiga asoslanish 
uchun korxonada to’liq loyihadagi quvvat ishga tushirilgan bo’lishi shart. 
Quvvatlarni qayta tiklash, kengaytirish va texnik jihatdan qayta qurollantirish 
orqali korxonada ishlab chiqarish fondlarining loyiha quvvatini oshirish mumkin. 
Shu sababli amaliyotda loyiha quvvati ko’pincha korxonaning amaldagi quvvati 
bilan solishtiriladi. Korxonaning amaldagi quvvati korxona ishlab chiqarish 
dasturini tayyorlash uchun asos bo’lib xizmat qiladi. 
Korxona ishlab chiqarish quvvatini aniqlashda o’rnatilgan uskunalardan 
tashqari, zahiradagi uskunalar ham hisobga olinadi. Kommunal xo’jaligi 
korxonalarida ishlab chiqarish quvvati uzatish tizimi quvvatiga asosan hisoblanadi. 
Kommunal xo’jaligi korxonasining umumiy quvvati ishlab chiqarish quvvatidan 
zahira quvvatlar hisobiga farqlanadi. 
zax
ch
i
e
umum
К
К
К


.
.
.
K
umum
– korxonaning umumiy quvvatlari; 
K
e.i.ch. 
- ekspluatatsiya dagi ishlab chiqarish quvvatlari; 
K
zax
– me`yor bo’yicha zahira quvvatlari. 

---

118 
Suv xo’jaligi, issiqlik ta`minoti korxonalarida zahira fondlari 30%ga qadar 
bo’lishi mumkin.
Ishlab chiqarish quvvatini aniqlashda etkazib beriladigan mahsulot birligiga 
sarflanuvchi vaqt me`yori yoki har bir uskunaning unumdorlik me`yorlari muhim 
ahamiyatga ega bo’ladi.
Korxonaning xizmat ko’rsatuvchi bosh bo’g’ini (qozonxona, nasos 
stantsiyasi va boshqalarning) ishlab chiqarish quvvati har bir uskunalar bo’yicha 
alohida-alohida, quyidagi formula asosida hisoblanadi: 
n
jаmi
К
К
К
К
К





...
3
2
1
т
maks
М
Т
n
К


1
Bu yerda: 
K
jami
- xizmat ko’rsatish tizimining ishlab chiqarish quvvati; 
K
1
- 1-guruh uskunalarning qabul qilingan o’lchov birligidagi quvvati; 
n - tizimdagi ishlab chiqarish va xizmat ko’rsatish uskunalari soni; 
T
maks
- uskunadan foydalanish mumkin bo’lgan maksimal muddat, soat; 
M
m
- uskunada ko’rsatiladigan xizmat yoki mahsulot birligini tayyorlash 
uchun grogressiv mehnat sig’imi, soat. 
Korxona quvvati asosiy ishlab chiqarish fondlari, yangi texnika va 
aniqlangan zahiralardan foydalangan holda mahsulot ishlab chiqarishni mumkin 
bo’lgan maksimal darajasini tavsiflaydi, uskunalarning yuklanishini hisoblash 
natijalari esa, ushbu quvvatlardan rejadagi davrda foydalanishning darajasini 
ko’rsatadi. 
Demak, birinchi holatda korxona ishlab chiqarishi mumkin bo’lgan 
mahsulotlarning maksimal darajasi aniqlansa, ikkinchi holda mazkur davr 
mobaynida uskunalardan qanchalik foydalanilishi aniqlanadi. 
Ishlab chiqarish uskunalarining korxonada mavjud bo’lgan quvvatlarga mos 
kelishini aniqlash uchun, o’rtacha yillik ishlab chiqarish quvvati hisoblab topiladi. 
Uni hisoblash uchun quyidagi formuladan foydalaniladi: 

---

119 
12
12
2
.
.
.
1
.
.
.
.
.
'
n
К
n
К
К
К
ch
d
y
k
d
y
b
y
yil
rt
o





Bu yerda: 
K
o’rt.yil
– korxonaning o’rtacha yillik quvvati; 
K
y.b.
– korxonaning yil boshidagi quvvati; 
K
y.d.k.
– yil mobaynida kiritilgan quvvatlar; 
K
y.d.ch.
 
– yil davomida ishlab chiqarishdan chiqarilgan (tugatilgan) quvvatlar; 
n
1 
, n
2
– ishlab chiqarish quvvatlarini ishga tushirishdan yoki tugatilgan 
ishlab chiqarish quvvatlari yo’q qilingandan to yil oxirigacha o’tgan to’liq oylar 
soni. 
Asosiy ishlab chiqarish fondlaridan foydalanishni yaxshilash bilan bog’liq 
bo’lgan mazkur chora-tadbirlar, ko’pincha ishlab chiqarish quvvatlari balansini 
tuzish yo’li bilan amalga oshirilib, korxonaning ishlab chiqarish quvvatlari va 
ularni ta`minlash manbalariga bo’lgan ehtiyoji aniqlanadi. 
Kommunal xo’jaligida ko’rsatilayotgan xizmatlarni belgilangan me`yorlarda 
bo’lishini ta`minlash korxonalarning ishlab chiqarish quvvatlari balansini o’rganib 
borishni taqozo etadi. O’rganish jarayonida ba`zis ko’rsatkich bo’lib korxonaning 
(inshoot, uzatish tizimi, kuch beruvchi uskuna va boshqalarning) loyiha quvvati 
hisoblanadi. Bunga sabab, istalgan vaqtda xizmat ko’rsatish tizimiga qo’shimcha 
iste`molchilarning ulanishi bir tomondan xizmat ko’rsatuvchi fondlarga me`yordan 
ortiq quvvat berishni talab etsa, ikkinchi tomondan ko’rsatilayotgan xizmat 
sifatining pasayishiga olib keladi. Agar, xizmat ko’rsatish tarmoqlari to’la 
quvvatda (belgilangan texnik me`yorga nisbatan) ishlayotgan bo’lsa qo’shimcha 
iste`molchilarning ulanishiga yo’l qo’yilmaydi yoki talab darajasida qo’shimcha 
quvvatlar ishga tushirilishi zarur bo’ladi.