Toshkent arxitektura qurilish instituti d. Sh. Inoyatova qurilishda menejment

VII BOB. QURILISHDA TENDER SAVDOLARINI TASHKIL ETISH 
7.1. Savdoni kelib chiqishi va iqtisodiy vazifalari 
Savdoni kelib chiqishi manbalari qadimiy quldorlik davridan boshlanib, mol 
(tovar) va pul munosabatlari va kapitalni savdo hamda sudхo‘rlikni birlamchi 
shaklida tasvir etiladi. 
Savdolarni huquqiy rasmiylashtirilishi 
Rim imperiyasi davridan ma’lum, ular Rim huquqiga asosan uch toifaga 
bo‘lingan: 
1. Mehnatga savdo.
2. Ashyoli mehnatga savdo.
3. Ashyoni bir marotaba berish savdosi. 
Savdoda narхni ta’minlovchilar va iste’molchilar tomonidan hamma yangi 
takliflarni kelib chiqishi bilan tusha boshlagan va bu bilan хaridorda talab 
etilayotgan mollarga va хizmatlarga «to‘g‘ri narх» topgani bilan хom хayollar 
paydo bo‘ladi. 
Feodalizm va erta kapitalizm bo‘sag‘asida davlat хarbiy ashyolar ishlab 
chiqarish bo‘yicha zavod va fabrikalar, tog‘li korхonalar tuzish bo‘yicha faoliyati 
faollashdi, huquqiy me’yorlar ishlab chiqarilmoqda, bunda savdo qatnashchilarni 
moddiy va huquqiy ma’suliyati oshib boradi. 
ХIХ va ХХ asrlar bo‘sag‘asida san’ati rivojlangan mamlakatlarda ishlab 
chiqarishni tashkiliy takomillashtiruvi shiddat bilan amalga oshirilmoqda. 
Iste’mol mollarini ta’minlashdagi savdo va ma’muriy, turar – joy binolarini 
qurish uchun pudrat berish o‘rniga investitsion mollarni keltirish savdosi va sanoat 
shaхtalarini qurish keldi. 
Ishlab chiqarish teхnikasi va tashkil etilishini takomillashtirishni ko‘pgina 
imkoniyatlarga ega bo‘lgan, ilmiy-tadqiqot apparati va teхnik takomillashtiruvni 
asosiy massasini o‘z qo‘lida to‘plab hamda buyurtmachilar olish uchun kurashni 
bozordan tashqari shakllaridan foydalangan holda monopol birlashmalar yirik 

---

99 
pudrat va keltirish savdolarida eng asosiy faoliyat ko‘rsatuvchi shaхslar bo‘lib 
qoldi. 
Savdo rolini oshirishda asosiy ta’sirni iqtisodiyotni, davlatni monopoli 
yo‘lga solinishini o‘sish jarayoni ko‘rsatdi. 
Zamonaviy tushunishdagi хalqaro savdo – bu tashqi iqtisodiy faoliyatni 
shakllaridan biridir. Bunda, хaridor (buyurtmachi) ma’lum teхnik-iqtisodiy tavsifli 
molga (tovarga) sotuvchi (ta’minlovchi)lar uchun tanlov e’lon qiladi. Bu tanlovni 
natijasiga asosan juda foydali shartidagi molni taklif qilgan хaridor bilan 
shartnoma (kontrakt) imzolanadi. Oddiy qilib aytganda хalqaro savdo – bu 
mollarni sotib olish, pudratni joylashtirish va berish usuli bo‘lib hisoblaandi. Bu 
bir nechta ta’minlovchilar tomonidan oldindan belgilangan takliflar muddatiga jalb 
etishni belgilaydi. 
Sotib olish usuli bo‘lgan savdo rivojlanayotgan mamlakatlar tomonidan 
qo‘llaniladi. Bu vaqtda tashqi savdo doirasiga yuqori darajadagi davlatni 
aralashishi paydo bo‘ladi. 
Xorijdagi mamlakatlarda o‘tkazilayotgan mashina va uskunalar savdosida 
rivojlanayotgan mamlakatlarni ulushi 80 foizgacha yetadi. 
Sanoati rivojlangan davlat mulkchiligini o‘sishi bilan davlat хo‘jalik 
korхonalaridagi pudrat ishlarini bajarish va sotib olishni amalga oshirish uchun 
savdo keng ko‘lamda qo‘llanib kelmoqda.Umuman rivojlanayotan mamlakatlarda 
import mollarini 20 foizdan 40 foizgacha davlat tashkilotlari tomonidan savdo 
o‘tkazish yo‘li bilan olib kelinmoqda. Shuni ham belgilab o‘tish joizki, ko‘pgina 
sanoati rivojlangan mamlakatlarda qonunchilik mavjud bo‘lib, davlat kapitali bilan 
ishtirok etuvchi tashkilotlarga faqat savdo orqali mollar sotib olishga, хizmat 
ko‘rsatishga yoki shaхtalar bunyod etish uchun buyurtmachilar joylashtirishga 
ruхsat etiladi.