Тошкент архитектура курилиш институти



Download 299,81 Kb.
Pdf ko'rish
bet1/2
Sana21.02.2022
Hajmi299,81 Kb.
#71059
  1   2
Bog'liq
arxitekturaning izhtimoij asoslari



УЗБЕКИСТОН РЕСПУБЛИКАСИ ОЛИЙ ВА УРТА МАХСУС
ТАЪЛИМ ВАЗИРЛИГИ 
 
 
 
ТОШКЕНТ АРХИТЕКТУРА КУРИЛИШ ИНСТИТУТИ 
 
 
 
АРХИТЕКТУРА ФАКУЛЬТЕТИ 
 
 
"АРХИТЕКТУРАВИЙ ЛОЙИХАЛАШ" КАФЕДРАСИ 
 
 
М А Ъ Р У З А М А Т Н И
 
"Архитектуранинг ижтимоий асослари" 
фанидан
 
 
 
 
 
 
 
Проф. Убайдуллаев Х.М. 
Доц. Толипов К. 
Кат.укт.Гаюпов Т 
 
 
 
 
Тошкент 2000 й 
Суз боши. 
Олий архитектура мактабида укитишнинг максади, жамиятимизнинг 
махсус иктисодий ривожланиш жараѐнида содир буладиган, турли-туман 
вазифа ва масалаларни юкори даражадаги мутахассис сифатида хал кила 
оладиган кенг профилдаги архитекторлар тайѐрлашдан иборатдир. 
Давлат ишлаб чикариш кучларининг бетухтов усиши, ахолини 
жойлаштириш тизими масаласини илмий равишда хал килишни, мавжуд 


шахарларни кайта тиклаш ва янги лойихалаш, кишлок жойларини эса кайтадан 
такозо этади. 
Илмий техникавий инкилоб жамоатчилик ишлаб чикаришни хар 
томонлама интенсификация килиш, асосийси эса - кимматбахо бойликлар 
яратувчи инсонга нисбатан янгича муносабатда булиш, ушбу бойликларни 
яратиш жараѐнида мехнат шароитини яхши ташкил кила билишдек, саноат 
комплекслари ва иншоатлари хамда курилишини лойихалашдек кийин 
вазифаларни куяди. 
Давлатнинг курки хисобланиш курилиш кулами атроф мухитга нисбатан, 
табиий ресурсларга нисбатан кабул килинаѐтган ечимларнинг иктисодий 
жихатдан исботланган аниклик билан ѐндашишни ва буларга нисбатан 
нихоятда эхтиѐткорлик билан карашни талаб килади. Архитектура оркали 
яратилаѐтган сунъий мухитнинг ортиб боришдаги роли, бадиий ва мафкуравий 
вазифаларни борган сари кийинлаштириб, маъсулиятини ошириб юбормокда. 
Бадииий шаклларнинг узига хос хусусиятларнинг доимий равишда 
ташкил килинган холатда колавериши, республика архитектурасининг 
мафкуравий ва эстетик муаммоси булиб колмокда. 
Махсус фанларнинг комплекси булажак архитекторларга юкорида кайд 
этилган вазифаларнинг маълум билимлар йигиндисининг ечимини берибгина 
колмай, ундаги ижтимоий тизимнинг еник бир вазифасини, техник ва бадиий 
муаммоларини кура билиши керак, зеро буни хисобга олмасдан туриб 
архитекторларнинг ижоди ривожлана олмайди. 
Мутахасисликка оид махсус фанлар мажмуасини узлаштиршдан максад, 
соха бйича тайѐрланаѐтган мутахасиснинг назарий жихатдан махсус билимга 
эга булиши, архитектуравий лойихалаш жараѐнининг услубий жихатларини 
эгаллашдан иборатдир. 
Ушбу дастур комплекси Узбекистон Республикаси олий ва урта махсус 
таълим вазирлиги томонидан тасдикланган укув жараѐни режаси 
"Архитектура"(В 580100) булиб, уз ичига архитектура мутахасислигининг учта 
асосий назарий фанлар дастурини олади ва куйидаги бакалавр мутахасислигини 
тайѐрлайди: 
- турар-жой ва жамоат бинолари архитектураси 
- саноат бинолари иншоатлари архитектураси. 
Бу фаннинг асосий максади жамиятнинг социал-ижтимоий ривожланиш 
жараѐнининг турар жой биноларнинг архитектураси билан узвий богланишини 
курсатиб бериш. 
Кундан-кунга ривожланиб бораѐтган илмий техник тараккиѐт эса турар-
жой бинолари ва комплексларини ички функционал тузилиши ва ташки 
куриниши билан чамбарчас боглик булиб унда жамият маънавий ва 
мафкуравий ифодасини курсатиб беради. 
Турар жой биноларини социал асослари фани жамият тараккиѐти иклим-
шароити, демографияни турар-жойларнинг функционал жойлашиш вазифаси, 
планировкаси, ташки куринишига таъсирини курсатади ва унинг учун эса асос 
яратиб беради. 


Турар-жой 
архитектурасининг 
такомиллштирилиши 
ва 
унинг 
ривожланиши, ахоли хаѐтини хар томонлама камраб оладиган кенг социал 
(программага) богликдир. Турар-жой куп бугинли тизимдан иборат булиб, 
унинг бошлангич бугинини яшаш ячейкаси ташкил килади. "Яшаш ячейкаси" 
тушунчаси бир катор фазовий турларни уз ичига олади: хонадонлар, ер 
майдонига 
эга 
булган 
хонадонлар, 
ѐтокхоналардаги 
турар-жойлар, 
интернатлардаги дам олиш муассасаларидаги ва мехмонхоналардаги турар-
жойлар. 
Яшаш ячейкалари ахолида яшовчи одамлар учун бирламчи шарт-
шароитлар яратиб беради. Бундай бирламчи яшаш шароити (ѐний хонадон 
хужалиги) га хозирги замонда, энг аввало, оилалар ва алохида бир узи 
яшовчилар киради. Бирламчи хаѐтий шарт-шароитлар узларини ишлаб 
чикаришларини 
ташкил 
киладилар 

социал-маданий 
тежамкорлик, 
биодемографик - ва шу билан бирга улар жамият ишлаб чикариш жараѐнида 
иштирок этадилар. 
Юкори даражали яшаш жойлари турар-жойларни мужассамлашишидан 
хосил булади, буларга куйидаги куп хонадонли уйлар, ѐтокхоналар, кварталлар, 
махаллалар, микрорайонлар, мавзелар ва хоказолар киради. 
Турар-жойнинг асосий характеристикаси сифатида яшаш майдони (яшаш 
хонадонларнинг майдони) хонадоннинг ва ѐтокхонанинг умумий майдонини, 
кайсики, яшаш хонадонларидан, ошхона, дахлиз, омборхона ва бошкалар 
киритилмайди. 
Яшаш жойи фонди. 
Шахар, кишлок, регион, республика - бу барча яшаш ячейкаларни маълум 
маъмурий чегаралардаги йигиндисидир. Яшаш фонди жойи умумий яшаш 
майдони билан, хонадонлар сони билан, ѐтокхоналардаги жойни сони билан 
улчанади ва улар мустахкамлиги, жихозланганлиги ва чидамлилиги билан 
ажралди. 
Яшаш жойи фондини характеристикасини шахар, кишлок, регион 
ахолисини характеристикасига нисбати ахолини яшаш шароитини белгилайди. 
Курсатгич сифатида: уртача бир яшаш хонага тугри келадиган одам сони: 
алохида жихозланган хонадонларда яшовчи оилалар: бир одамга тугри 
келадиган яшаш майдони м

да ва хоказо. Бу эса яшаш майдони билан 
таъминланиш курсатгичи дейилади. 
Турар-жой билан таъминлаш даражаси - ахолини яшаш жойи билан 
таъминланиш характеристикаси социал жихатидан мухим урин роль уйнайди. 
Гигиенистларни курсатгичи буйича яшаш майдони хар бир кишига 5 м

дан ортик булганида касалланиш бир мунча камаяр экан (бу курсатгичдан кам 
майдонда яшаѐтган ахолига нисбатан). 
Уртача 7-9м
2
одам билан таъминланганда хар бир оилага алохида хонадон 
берилиши мумкин булади (факат бир киши учун эмас). Шу курсатгич 12-13 м
2
одам булганида эса бир киши учун кам алохида хонадон бериш имконияти 
ортади (варианти), 16 - 18 м

одам булганида эса умумоилавий ва хонадон 
туплашини кенг ривожлантириш имконияти тугилади. Кейинчалик яшаш 


майдони ошиб борган сари хар бир одам учун алохида бир неча хонадон иборат 
яшаш мухитини ташкил килиш имконияти тугилади. 
Маълум даврида, маълум жамиятда яшаш учун мумкин, деб яратилган 
яшаш шароити шу давр учун яшаш жой стандарти дейилади. Яшаш жой 
стандарти конун оркали мустахкамланади, лойиха риоя килиш учун СНиПларга 
киритилади. 
Яшаш жой муаммоси - ахолини яшаш шароитини яшаш жой стандартига 
тугри келмаслиги купинча турар-жой муаммоси - килинган яшаш 
стандартининг хакикий шароит имкониятига тугри келмаслигидан ва яшаш жой 
стандартининг даражасидан келиб чикади. 
Турар-жой муаммосининг келиб чикиш сабаблари: давлат буйича турар-
жой фондини етишмаслиги: турар-жой биноларини жойлашиши билан ахолини 
мамлакат территориясига жойлаштиришини но мутаносиблиги (мисол учун, 
ахоли янги узлаштириладиган жойларга кучирилади, яшаш жойлари эса 
узлаштириб булинган жойларга курилган булади): 
- уй-жой фондини ахоли уртасида булинишидаги социал _____ 
- капитал биноларнинг (ва ободонлаштиришни сифатсизлиги, уй-жой 
фондларнинг тезда ишдан чикиши. 
Давлатнинг уй-жой сиѐсати - турар-жой муаммосини ечиш учун давлат 
томонидан кулланиладиган харакат ва чоралар тизими. 
Уй-жой сиѐсати купинча турар-жой кимга таълукли эканига боглик 
булади - махаллий хокимият органларига, корхоналар, турар-жой 
кооперативлари ѐки шахсий уй эгалари. 
Уй-жой сиѐсати турар-жой курилишларини план ва программа оркали 
амалга оширади ва турар-жойни эксплуатация хизматини бошкариб туради ва 
хоказо. 
Турар-жой биноларини лойихалаш-уй-жой сиѐсатини амалга оширишини 
мухим нукталаридан биридир. Архитекторлар бу сиѐсатни амалга оширишда 
фаол катнашадилар. Совет даврида купчилик турар-жой бинолари типовой 
проектлар ѐрдамида курилган. Бунда, биринчидан, хамма ерга бир-хилда турар-
жой бинолари куриб ташланган булса, яъни турар-жой биноларининг 
архитектуравий композицион ечими бир хилда булиб колган. Иккинчидан эса, 
турар-жой биноларини куришдан аввал унга яшайдиган ахолини хохишлари 
хисобга олинмаган.
Турар-уй жой ва хонадонларини хилларини танлаш 
ва шакллантириш учун керакли булган
талаб ва шароитлар. 
Турар-жой ва хонадонларни хилларини танлашда албатта хисобга 
олиниши керак булган талаблар куйидагилар: 
- Ахолининг демографик таркиби. 
- Оила аъзоларининг урф-одатлари ва хунарлари яъни канака иш билан 
машгул булишлари. 
- Курилиш жойининг табиат-иклим шароити. 
- Техника-курилиши асосини (базасини) ахволи ва шароити. 


Жумхуриятимизнинг шахарлари, вилоят ва нохияларнинг ахолисини 
таркиби, эркак, хотин ва болаларнинг руйхатга олишга караб аникланади. 
Хар бир шахар, вилоят, нохия ва кишлоклар учун уй-жой танлашда 
уларда яшайдиган ахолини демографик таркибига караб хар хил сонли 
хонадонларнинг фоизли нисбатлари олинади. 
Жумхуриятимиз ахолисининг демографик таркиби албатта Европа 
давлати курсатгичидан узгачадир. Айникса бу курсатгич Балтик буйи ва 
Белоруссиядан уларок фарк килади. Узбекистонда бир йиллик ахолининг 
усиши 3% ни ташкил этади. 
Европа давлатлари курсатгичига нисбатан бизнинг жумхуриятимизда куп 
болалик оилалар анча купрокдир. Бу эса уз навбатда куп хонали хонадонларни 
нисбат фоизни оширишига олиб келади. Куп болали оилалар айникса кишлок 
ахолисига мансубдир. 
Турар-жойни танлашда ахолини кайси хунар билан машгул булиши хам 
энг асосий омиллардан биридир. Шунинг учун кишлок ахолиси турар-жойлари 
катта-катта ховлилар билан таъминланиши зарур, ва бу шахсий тормока 
ховлилар уй билан кулай богланган булишлари керак. Ундан ташкари кишлок 
турар-жойининг таркибиди ѐрдамчи хоналар, молхона, товукхона, куйхона, 
хашак хоналари, хамда кишлок хужалиги учун керак булган асбоб-ускуналарни 
саклайдиган казнокхона ва ундан ташкари кишлок махсулотларини 
саклайдиган омборхоналар булиши керак. Илм оркали мехнат килувчилар яъни 
илм-фан ва санъат ахиллари учун кушимча ишлайдиган хоналар берилиши 
керак ва таркибини танлашда хисобга олиниши керак булган шарт-шароит деб 
хисобга олинади. 
Халкнинг урф-одатлари хам хонадон таркибига (структурасига) уз 
таъсирини утказади. 
Узбек ахолисининг энг асосий урф-одатларидат бири - бу очик хавода 
купрок вактни утказишдир. Бу одат албатта жумхуриятимизнинг табиат-иклим 
шароитидан келиб чиккан булиб бу нарса хонадон таркибига очик ѐзги хоналар 
(айвонлар ва суфаларни) киритишни такоза этади. 
Бу ерда ахоли мехмонларни кутади, дам олади ва ухлайди. 
Уйнинг хилини танлашга унинг каерда жойлашгани хам таъсир килади. 
Уйнинг жойлашган жойига караб уй шахардами, кишлокдами, шахар 
марказидами ѐки четидами шунга караб хар - хил талаблар пайдо булади. 
Ундан ташкари ернинг паст-баландлиги, уйни ураб турган табиий-иклим 
шароити, тупрок таркиби ва ер кимирлаш (сейсмика) хам уйни хилини 
танлашда мухим роль уйнайди. 
Айникса бу нарсага табиий-иклим шароити катта таъсир килади. Шимол 
ва жанубда куриладиган уйлар бир-биридан фарк килади ундан ташкари нам ва 
курук иклим, тог ѐки пастликлар, сахро ва лалмикор ерларнинг таъсири хам 
турар-жойларининг архитектурасига катта таъсир утказади. 
Узбекистон тогларидан, сахролардан, текис пастликлардан ва 
кукаламзорлардан ташкил топган. Шунинг учун Узбекистон шароитида хамма 
ерга бир хил турар-жойларни лойихалаштириш ва куриш катта хатоликларга 
олиб келишимумкин. 


Жумхуриятимиз илмий-текщириш институтлари томонидан табиий-
иклим шароитини ер кимирлашини хисобга олган карталар ишлаб чикарилган. 
Шу карталарга караб курилиш мутахасислари уйларнинг хилларини танлашади 
ва куришади. 
Уйларни танлаб куришга канака курилиш материалларининг борлиги, 
курилиш-техник жихоз ва асбобларнинг ахволи хам таъсир этади. Лекин бу 
нарсалар узгарувчи булиб, умумий техник-иктисод узгаришларга, фан ва 
техниканинг узгаришига хам богликдир. 
Шунинг учун лойихаловчи меъморнинг олдига куйилган вазифа бу хамма 
шарт шароитларни тула урганиб кейин энг кулай ва чиройли турар-уйларни 
лойихалашдан иборат. 
Турар-жой бинолари катиян нормаларда курилган. Хозирда эса, 
давлатимиз мустакилликка эришгандан сунг турар-жой курилишида хам бир 
мунча узгаришлар содир буляпти. Айникса, алохида куп оилалар учун ер 
участкалари ажратилиб берилиши туфайли якка холдаги турар-жой биноларини 
одамлар уз дидларига ва иктисодий имкониятларга караб куриб олмокдалар. 
Натижада хар-бир алохида курилган турар-жой биноларининг архитектуравий 
композицион ечими узига хослиги билан бир-биридан ажралиб туради. 
Илгарилари бундай хар-бир оила учун алохида килиб куриб бериладиган турар-
жой биноларининг купчилиги давлат томонидан махсус тиноват лойихалар 
ѐрдамида куриб берилар эди, бу эса бутун махаллалар ва кишлокларда 
курилганда курилган уйларни бир-бирига ухшашлигига, яъни бир хин\лдаликка 
олиб келинар эди. 
Хозирги пайтда уй-жой курилиши фирмалари очилиб, улар ахоли билан 
келишган холда куп-каватли турар-жой биноларини куриб бермокдалар. 
Ахолини хохиш-талабларини хисобга олган холда курилган турар-жой 
бинолари бир-биридан ички ва ташки ечимлари билан фарк килади. Бундан 
ташкариуй-жой куриш фирмаларининг сони хам бир мунча куплиги туфайли, 
натижада барча курилаѐтган турар-жой бинолари узига хослиги билан бир-
биридан ажралиб туради. Бу эса шахар ва кишлокларимизда куркамлашига 
олиб келади. Илгарилари алохида ер майдонларига куриладиган (одамларни 
узлари курадиган) турар-жой бинолари хеч кандай лойихасиз курилар эди. 
Давлат томонидан чикариладиган курилиш ускуналари (темир бетон 
махсулотлари, темир махсулотлари, мармар, пиширилган гишт ва хоказолар) 
тугридан-тугри алохида шахарларга сотилмаслиги туфайли алохида ер 
майдонларига куриладиган турар-жой бинолари асосан пахса, хом гиштлардан 
ва ѐгоч ускуналардан курилган. У даврда алохида ер майдонларига куриладиган 
булиб бир каватдан ошмаслиги лозим эди. Буларнинг хаммаси куриладиган 
биноларнинг архитектуравий ечимлиги кийинлаш-турар ва чегаралаб куйилар 
эди. 
Турар-жой биноларига куйидагилар социал ва функционал талаблар 
табиат ва факторларга - иклим шароитига, ернинг узлаштирилишига, бинонинг 
мухандислик ускуналарига, санъатда чикарилладиган уй жихозларининг 
(мебеллар) турларига ва хоказоларга боглик булади. 


Ахолини турар-жойларга булган талабларини узига 
хослигидан келиб чикадиган турар-жой
ячейкаларига булган талаблар. 
Бирламчи яшаш бирлиги - яшайдиган ахоли - уз холати жихатидан 
оилавий ва оиласиз булиши мумкин, оиласиз бу бир одам ѐки бирга яшовчи 
гурух. Оиласизлар яъни бир узи яшайдиганлар мустакил равишда яшашлари, 
ѐки укиш, иш, армия хизмат туфайли маълум муддатига оиладан узокда 
яшашлари мумкин. 
Оила - бу кариндошчилиги туфайли, оила куриш туфайли одамларни 
биргалашиб яшашидир. Агарда оила аъзолари биргша яшаб, бирга 
овкатланишса, хонадон ишларини йулга куйишса, бюджетлари умумий булса, 
унда оила турар-жой ячейкасидан фойдаланувчи булиб колади. 
Оилалар оддий ва мураккаб булишлари мумкин. Оддий оила, эр-хотин 
ѐки ота-она ва уларнинг болаларидан ташкил топиши мумкин. Мураккаб оила 
эса, ота-она, болаларидан ташкари бувиси ѐки буваси хам булади. 
Оилавий группалар - уз ичига бир-бири билан узвий боглик булган 
(кариндошчилиги туфайли, ѐки бир узлари яшайдиганлари) бир неча 
оилаларни. 
Бундай оилалар Узбекистонда яшовчи купгина оилаларга хосдир. Узбек 
халкининг урф-одатларига кура, ота-она кариганда албатта болаларидан 
биттаси оиласи билан, ота - она билан бирга яшаб колади. Бу одат узбек 
халкини барча бошка миллатлардан узининг маданиятлилигини устунлиги 
билан ажралиб туради. Албатта инсон кариган чогида ѐрдамга мухтож булиб 
колади, куп касал булади, огир ишларни килолмайколади, узок ерларга юриб 
бораолмайди ва хоказо. Шундай бир пайтда ѐрдамга мухтож кариялар ѐнида 
(айникса улар уз ота-онангиз булса) унга ѐрдам бериб турадиган одамларнинг 
булиши, инсоният яшаш конуниятларидан энг яхшисидир. Бундай оилалар 
узбек халки оилаларининг асосини ташкил килади. Оила, ота-она узбек халки 
учун мукаддас хисобланади. Тугри охирги пайтларда узбек маданиятига уларни 
урф-одатларига бошка миллатларнинг таъсири жуда катта булди. Натижада 
Узбекистонда хам бир мунча оддий (якка) оилалар пайдо булди (яъни баъзи ѐш 
оилалар ота-оналаридан алохида яшай бошладилар, баъзиларини эса уларни 
кариялар уйига олиб бориб ташладилар). Якин утмишга кадар Узбекистонда 
умуман кариялар уйи йук эди. 
Шундай экан лойихалаш жараѐнида асосан эътиборни мураккаб 
оилаларга мосланган хонадонлар яратишга каратишимиз керак булади. 
Оилалар алохида узок вакт турувчиларга ѐлгизлар учун мулжалланган 
ѐток жой берилади. 
Жамият ва шахсият моддий ва маънавий асосий функцияларни бирламчи 
турмуш ва оила бажаради. 
Бундан ташкари оила яна бир шахсий функцияни бажаради, бу 
инсонларнинг якинлари, кон каришдошларини бирламтиришдаги ихти жини 
кондиради "биз" дейишига имкон беради. Бу икки шахсийлик функциялар - 
ташки назоратдан химоя ва якинлар билан бирдамлик - бир неча гурухлардаги 
хар бир инсон ѐлгизлик билан яшаш ѐки оила билан муносабат килиш 


уртасидаги ѐки узини мехмони ва мехмон хамма оиласи билан уртасидаги 
муносабатини танлаш имкониятга эга булишини талаб килади. 
Биодемографик - такрор ишлаб чикариш куйидаги функцияларни уз 
ичига олади. 
- Катта ѐшдагиларни хаѐтини ва соглигини саклаш: 
- болалар тугилишини ва уларни хаѐтини ва соглигини саклаш. 
Ижтимоий маданий такрор ишлаб чикариш куйидаги функцияларни уз 
ичига олади: 
- маданий-маиший "табиийлик" саклаш ва ривожлантириш: 
- информацияни ташкил килиш ва узлаштириш: 
- маънавий ва маданий тажрибани кейинги авлодга бериш: 
Иктисодий такрор ишлаб чикариш турмушдаги куйидаги функцияларни 
уз ичига олади: 
- уйни юргизиш ва хаѐтни воситаларни таъминлаш (пул ва материаллар). 
Биринчи функция хамма уй хужаликларга хос, иккинчи социал 
таъминотдагиларда йук (ногирон ва талабаларда). 
Юкорида кайд килинган хамма функциялар турар-жой биноларини 
ижтимоий-функция талабига таъсир курсатади. 
Оилада химоя-психологик функцияни руѐбга чикариш учун оилани хар 
бир аъзосига нафакат махсус зонани ажратиш, балки квартира мухитида махсус 
зоналарни жойлаштириш услини билиш. Махсус зоналарни жойлаштиришига 
булган талаб бевосита оила аъзоларни сонига ва усмирлар ѐшига боглик. 
Оилани жамоат функциясига - ижтимоий- маданий, иктисодий ва 
биодемография функциялар киради. 
Маданий нуктаи назардан оилалар бир хил типли эмас, хар хил ижтимоий 
гурух узига хос давр урф-одатни такрор ишлаб чикарилади. 
Республикамиз оилаларидаги аъзолар сони ажралиб туради. 
Оиланинг зарур биодемографик функциясини хисобга олиш, яъни 
катталарни хаѐти ва согликини саклаб туриш, биринчи навбатда, санитария-
гигиена ва техника хавфсизлиги коидаларга…………… 
Риоя килиш, сув таъминоти, канализация, чикиндиларни ташиш, 
вентиляция, ут учиришнинг самарали тизимини ташкил этиш оркали 
таъминланади. 
Оиланинг иктисодий функцияси уйни бошкариш ва хаѐтий воситаларни 
таъминлашдан иборатдир. Уйни бошкариш оилани озука, иссиклик, озодалик 
ва умуман, хаѐт учун, саломатлиги учун зарур булган барча нарсалар билан 
бевосита таъминлаш демакдир. 
Умуман олганда биринчи навбатда, оиланинг функциялари турар-
жойларга нисбатан куйиладиган талабларга бевосита таъсир курсатади: 
- оиланинг шахсийлик функцияси хонадонни тегишлигига караб 
зоналаштиришга булган талабни аниклайди: 
- маиший-маданиятни саклаш, ривожлантириш ва янги авлодга 
етказишдек ижтимоий-маданий функцияси уй-жойни анъаналар, урф-одатлар 
ва кадриятларга мос равишда ташкил этилишига нисбатан булган талабларни 
аниклайди: 



хаѐтни ва саломатликни саклаш ва яхшилашга каратилган 
биодемографик функция уй-жой мухитига булган санитария ва гигиеник 
талабларни вужудга келтиради: 
- иктисодий функция турар-жойнинг катта-кичиклиги ва кулайлиги ва 
кулайлигига таъсир курсатади: 
турар-жойга нисбатан булган талаб бевосита турмуш тарзининг куйидаги 
уч томони………….га боглик. 
- хаѐт фаолиятини турларининг таркибига: 
- хаѐт фаолиятининг хар бир тури ва жараѐнини ташкил этиш ва 
технологиясига: 
- турмуш стилига, яъни унинг йуналишига: 
- хонадонга булган талаб хаѐт фаолияти………………. 
Боскичма-боскич тахлил этиш оркали аникланади. Биринчи боскич хаѐт 
фаолияти турларининг таркибини аниклашдан иборат булиб, унинг функционал 
дастурини тузиш билан белгиланади. 
Иккинчи боскич - комплекс жараѐнларни оддийларга булиб юбориш ва 
уларнинг гурухлари уртасида таксимланиши хакида маълумот туплашдан 
иборат булади. Бу боскичнинг якуни оила учун зарур булган хоналар 
таркибини ва уларнинг хар бирининг вазифасини аниклашдир. 
Учинчи боскич - ускуналарни ва жихозларни танлаш, "маиший жараѐнлар 
зонасини" ташкил этиш ва уларни хоналарда жойлаштиришдан иборатдир. 
Бунда жихозларнинг ва инсонларнинг хоналардаги урни аникланади хамда 
инсоннинг жихоздан фойдаланиш майдончалари ташкил этилади. Боскичнинг 
натижаси хар бир хона учун жихозлар таркибини аниклаш, маиший жараѐнлар 
кечадиган функционал зоналар таркибини аниклаш, хоналарнинг ичида 
зоналарнинг шакли ва улчамларини белгилаб, унинг ички тузилишини 
режалаштириш……..билан якунланади. 
Туртнчи боскич - хонадон ичида турли маиший жараѐнлар кечиши 
давридаги харакат интенсивлигини аниклаш ва шунга кура, хонадонда унинг 
хар бир аъзоси учун, умумоилавий хамда мехмонлар учун зоналар ташкилщ 
этишдан иборатдир. 
Турмуш тарзини урганишда хаѐт фаолияти турларининг бошка 
классификациясидан хам фойдаланилади. Купинча куйидагилар алохида 
курсатилади: физиологик талабларни кондириш: дам олиш ѐки буш вактдаги 
фаолият: уй мехнати. Уй мехнати деганда, уйни бошкариш билан боглик булган 
барча 
жараѐнлар, 
шахсий 
томоркадаги 
ишлар, 
овкат 
тайѐрлаш 
кабилар………………… 
Тушунилиши лозим. Физиологик талабларга эса уйку, овкатланиш, 
бефаолият дам олиш ва бошкалар киради. Баъзан аралаш классификациялар 
хам кулланилади, масалан, узига караш, овкатланиш, хордик чикариш (эркин 
танланадиган фаолият), уй-жой, жихозлар ва кийим-кечакларга караш 
(хужалик-маиший фаолият ). 
Инсон 
хаѐт 
фаолиятининг 
зарурий 
турлари 
турар-жойлардан 
фойдаланувчиларнинг барчасининг турмуш тарзини белгилайди: хар кандай 


шароитда хам одамлар ейдилар, ухлайдилар, дам оладилар, ахборот кабул 
киладилар. Буларнинг барчаси инсон хаѐт фаолиятининг узагини ташкил этади. 
Купгина оилаларнинг катта ѐшдаги аъзолари ишлаб-чикариш билан 
машгул булади. Агар улар давлат ѐки кооператив корхоналарда ишласалар, 
оила турмуш тарзига "ишлаб-чикаришдаги фаолият ва у билан боглик 
жараѐнлар" кушилади. Ижодий фаолият билан шугулланувчилар, педагоглар, 
хунармандлар, уйда ишловчи ходимлар ва бошкалар яшовчи хонадонларда 
фаолиятнинг узига хос тури, яъни "уйдаги ишлаб-чикариш мехнати" асосий 
урин тутади. 
Оилалар турмуш тарзи куйидагиларга боглик:

оиланинг 
узига 
хос 
томонлари, 
яъни 
узининг 
таркиби, 
вазифалари,миллатга мансублиги, мулкий ахволи, кадриятларга муносабатига
- турар-жой мухитининг узига хос томонлари. Яъни ички турар-жой 
мухитини (мухандисона жихозланганлик, уй жихозлари маиший техника, ички 
турар-жой мухитининг улчамлари ва фазовий ташкил этилганлиги), ташки 
турар-жой мухити (иклим, табиий ландшафт, худуднинг узлаштирилганлик 
даражаси, жамоат хизмат курсатиш корхоналарнинг мавжудлиги)га: 
Кишлок турмуш тарзи. 
Кишлок турмуш тарзи купгина кирраларга эга. Булар-миллий, регионал, 
ишлаб-чикариш кабилардир. Бу кирралар турар-жойларнинг фазовий 
куринишларида уз аксини топади. Кишлок турмуш тарзи бугунги кунда 
узининг анъанавий куринишида узгармайди. Аммо унинг кирралари турмуш 
тарзининг шахарникига якинлашиб бориш жараѐни аниклашда кул келади. 
Шахар турмуш тарзи узининг интернационаллиги билан характерланади. 
Бу холат ахборот кабул килиш сохасидаги эркинликларнинг усиб боришда, 
бадиий, техник, илмий ижод килишига булган муносабатларда, уй юмушларида 
уни енгиллаштирувчи ва унга кетадиган вактни кискартирувчи барча 
воситалардан кенг фойдаланишда, маданий-маиший хизмат сохасидан кенг 
фойдаланишда, 
кушничилик 
ва 
кариндош-уруглик 
муносабатларнинг 
сусайишида, ишлаб-чикаришда банд булмаган ѐлгиз кишиларда бевосита 
мулокатнинг барча турларидаги етишмовчиликда кузатилган. 
Узбекистон Республикаси бозор иктисодиѐтига утиш жараѐнини бошидан 
кечирмокда экан, бу жараѐн кишлок ахолисини турмуш даражасига хам катта 
таъсир курсатмокда. Кишлокларда катта ва кичик фермер хужаликлари, кичик 
бизнес ишлаб-чикариш корхоналари ва хоказолар пайдо булмокда. Булар уз 
навбатида кишлокахолиси турар-жой биноларини структурасини бирмунча 
узгаришига олиб келмокда. Масалан : катта фермер хужаликларида турар-жой 
бинолари таркибида молхона, товукхона ва емакхоналар кузда тутилмаган 
холатда курилмокда. Баъзи майда фермер хужаликларида эса молхона, 
товукхона ва емакхоналар турар-жой бинолари билан бирга булиб унинг катта 
кисмини ташкил килмокда. 
Уз турар-жойларида кичик корхоналар ташкил килганлар эса турар-жой 
хонадонларини структурасини кенгайтирмокдалар. 


Мисол килиб: хонадонларда кичик тегирмонлар, тикиш-бичиш цехларини 
куриш ва хоказолар. 
Оиланинг турмуш йули ва турар-жой 
Ячейкасига ижтимоий-рационал талаблари. 
Хар бир оила вакт утиш билан узгаради ва ривожланади. Хонадон асосий 
икки модел билан ривожланади - традицонал ва хозирги замон. 
Традиционал - модел уз ичига куйидагиларни олади: ѐш пайтда уйланиш, 
тугилиш ва болаларни улгайиш, невараларни уйланиш, чевараларни тугилиш, 
ота-бувилар кариб вафот этишидир. Хулоса килсак, оила ривожланиб уч ва турт 
авлод утади. 
Хозирги замон модели - бу турмушнинг яхши шароитда ѐш пайтда 
уйланиш, болаларни тугилиши ва уйлантириш, ѐш оилаларни уйлангандан 
кейин, ота-оналарнинг уйларидан чикиб кетиши, кари ота-оналар колиши - 
катта оилани колмаслиги. 
Оилани ривожланишда оила структураси, оиланинг хисобий таркиби, 
авлодларни амал килиб, турар жойлари тезда ярамаслиги йул куйиш керак эмас. 
Бу тадбиркор архитекторлар, демографлар ва социологлар хамжихатида 
бажарилди. 
Тинч оилаларни ривожланишда энг куп таркалган моделлар куйидаги 
даврларга булинади: 1 - суккибош ѐш киши: 2- ѐш оила (бир авлод билан): 3- 
оила икки авлод ѐш мактагача булган бола билан: 4- оила икки авлод мактаб 
укийдиган бола билан: 5- катта ѐшдаги икки авлод: 6- урта ѐшдаги, кари ва 
жуда кари эр-хотинлар: 7- сукка бош кари киши. 
Тинч оилани ривожланишда традицион модел олдинги 5 давр 
такрорланди: 
6 даврда - оила уч авлод мактаб ѐшгача, 
7 даврда - оила уч авлод мактаб ѐшидаги, 
8 даврда - оила катта ѐшдан уч авлод. 
А) - турар - жой ячейка формасига - уйланишга (эрга чикишга) 
муносибати билан турар-жой (ѐки хона), квартирага эхтиѐжи. 
Б) - бола тугилиши, ѐки катта болаларга турмушга чикиши (уйланиши) 
турар-жой майдони, 
В) - ѐтиладиган жойлар хоналари билан - 10 ѐшга етган хар-хил жинси 
болаларни вояга етиш. 
Г) - ѐтиладиган жойларни хонадонда(квартирада) жойлаштириш - катта 
авлодларни сони узгаришларни сони узгариши билан, алохида яшаш 
мухтожлиги. 
Даврдан - даврга утишда оиланинг турмуш шароити хам узгаради. "Оила 
болалар билан" даврида болаларни тарбиялаш, болалар узларини фаолиятлари, 
янги авлоди жисмоний ва манавий тарбиялашга киради. 
Авлодларнинг сон таркиби узгариши ѐш оилаларда кийинчилик олиб 
келади. Кийинчилик фаолияти болаларни катта булиш билан, энг катта мухияти 
3 авлодга етганда билинади. Кийинчиликни узгариши турмуш фаолияти 


узгариш асосан хонадондаги жихозлар ва хонадондаги функционал зоналарни 
хажмига боглик булади. 
Оила, хозирги замон модели билан ривожланганда, узини ичига ота-она 
учта боласи билан радикал узгариши турар-жой ячейкасига 40 йил ичида 8 
марта узгариш олиб келади. 
Турар-жой сиѐсатини юритишда асосан социал-функционал узгаришда 
икки усул кулланилади: 
- биринчи усул - хар-бир оилани турар жой билан таъминланган булиб, 
хонадон хар-бир даврга хизмат килади. Бу йуналишда турар-жой ячейкаси 
"кенгайтирилган уй" номи билан лойихаланиб эски уй ѐнига янги уйларни 
курилади. Бу усул узбек халк турар-жойларга мансубдир. 
- иккинчи усул - турар жой ячейкалари тулиш (хонадонларни тулиши) 
билан янги хонадонга (квартирага) кучиб утиш. Бу усулда турар жойлар 
алмаштириш хизмат идораларни ривожланганлиги ва турар-жой фондларини 
куп булши керак. 
Бу орада, хонадонларнинг типологияси оилани типологиясига аник тугри 
келиши керак. 
Хонадондан янги хонадонга кучиб утишни камайтириш, биринчидан - 
административ йул билан, иккинчидан - хонадонларни вариант лойихалаш 
билан хал килиш мумкин. 
Турар жойларни административ йул билан дифференция коидаларни 
куллаб усиб бораѐтган оилаларга турар-жой майдони 12-16 м
2
хар бир одамга 
10-12 м

турар-жой мадони ажратиб бериш мумкин. Вариант лойихалашда 
хонадонларни бир оилага эмас, бир-канча оилаларга мулжаллаш керак, яъни 
хонадонларни эксплуатация килишда хоналарни функцияларини узгартиш 
хоналар уртасидаги деворларни суриш ѐки олиб ташаш йули билан амалга 
ошириш мумкин. 
Ошхона. /расм 7/ 
Ошхоналарнинг асосий вазифаси-овкат тайѐрлашдир. Газ ва электр 
жихозларидан, совук-хоналардан бошка хозирги жихозлардан ва яъни ярим 
тайѐр озиз-овкатлардан фойдаланиш факат овкат тайѐрлашни енгиллатибгина 
колмасдан уларни пиширишни тезлатишга олиб келади. 
Ошхоналар нафакат овкат тайѐрлаш балки бу ерда овкат ейишга хам хизмат 
киладиган булди ва курилиш лойихалаш практикасида ошхона емакхона 
терминини келиб чикишига сабаб булди. Бу хилдаги стол ва стулларни ѐки 
хонтахтани жойлаштириш катта булмаган ошхона унинг майдонини 
кенгайтиришга олиб келди. Аввалам бор бу хилдаги ошхона-емакхона 1-
хонали хонадонларда ишлатилиб кулайлиги сабабли кейинчалик урта ва 
катта хажмдан хонадонларда хам ишлатила бошланди. Умумий хона
ошхонаси бор хонадонларда факат дам олиш ва байрам кунларида 
фойдаланниладиган булдилар. Ошхоналарни жихозлари учун аввало газ ѐки 
электр махсулотларини тайѐрлайдиган стол, совукхона, идиш товоклар учун ва 
курук озик овкатлар учун шкафлар жойлаштириш керак. 
Маълумки овкат тайѐрлаш учун бекаларининг жуда куп вакти, кучи 
кетади.Шу вактни тежаб-тергаб сарф килиш учун албатта ошхонадаги мебел ва 


жихозларни тугридан-тугри ва кулай жойлаштириш керак. Жихоз ва 
мебелларни уч хил жойлаштириш системаси мавжуд: биртарафлама,
иккитарафлама ва бурчакли. 
Жихозларни шундай жойлаштириш керакки,уларнинг хамма элементлари 
уй бекасига якин ва кулай жойлашган булишлари керак, ва шу билан бирга 
табиий ѐругликни тусмасликлари керак. Шунинг учун жихозларни дераза 
рупарасидагип девор ѐнига жойлаштириш керак эмас. Бу талабга купрок 
жихозларни бурчакли буйлаб жойлаштиришга жавоб беради. 
Бир тарафлама жихозларни бурчак буйлаб жойлаштиришга каратилганда 
анча нокулайдир. 
Чунки уй бекаси бу ерда купрок харакат килишига олиб келади. 
Жихозларни бурчак буйлаб жойлаштиришда овкатланадиган столни кулай
жойлаштириш мумкин. Жихозларни яна хам кулай жойлаштириши учун 
ошхонада огир булмаган идиш-товоклар учун деворга осма жавонлар
ишлатилади.Ошхоналарда табиий ѐритиш нормасига риоя килиш учун дераза 
майдонини полга нисбатан майдони 1/8 булакни ташкил этса, ошхонадаги
табиий ѐруглик нор-мал хисобланади. Ошхоналар томони шимол, шимоли-
шарк, 
шимоли-гарб 
тарафга 
каратилса 
яхши 
ориентация 
хисобланади.Ошхоналарни иссик тарафга каратиб лойихалашдан саклаш керак 
чунки уларнинг узи иссик чикадиган хона хисобланади. Ошхона поллари иссик
материал-лардан яъни ѐгочдан килинган булиб усти линолиум ва бошка яхши 
ювиладиган ѐг шиммайдиган материаллардан килинса максадга мувофик 
булади. 
Узбекистон шароитида ошхоналар ѐзги хоналар яъни айвонлар билан 
тугридан-тугри богланиш керак ва алохида шамоллатиш йулига эга булиши 
керак.Бизда яшаш хоналари билан ошхо-нани тугридан-тугри боглаб булмайди, 
чунки бизнинг миллий таомлар тайѐрлаш учун, албатта пахта ѐги яхшилаб 
киздирилади ва бунда жуда куп тутун ва хид пайдо булади.Бу тутун ва 
хидларни бошка хоналарга кириб кетишидан албатта саклаш керак. 
1-2 хонали хонадонлар учун хозирги замон коидаси буйича ошхона 
майдони 6 метр квад-ратдан кам булмаслиги керак. Хоналарнинг сони ошиб 
борган сари ошхона майдони хам ортиб боради ва 10 метр квадратга 
этади.Ошхона-емакхона майдони 8 метр квадратдан кам булмаслиги керак. 
Ошхона кенглиги жихозлар бир томонлама жойлаштирилган булса 1,8 
метрдан кам булмас-лиги керак.Ошхона емакхона эса унинг кенглиги 2,4 
метрдан кам булмаслиги керак ва жихозлар икки тарафлама ѐки бурчакли 
килиб жойлаштирилган булса унинг кенглиги 2,5 метрдан кам булмаслиги 
шарт. 
Кишлок хонадонларида ошхоналар ѐзги ва кишги турда курилади. ѐЗги 
ошхоналар факат овкат тайѐрлаш учун фойдаланилади ва куп холатда овкат 
учокда утин ѐкиб тайѐрланади. Кишки ошхоналарда эса хонанинг катта 
кичиклигига караб, хам овкат тайѐрлаш ва овкатланиш учун фойдаланиши 
мумкин. Кишлок хонадонларида купинча ѐкилги (утин) учун алохида хоналар 
курилади. 


УЗ ЕР УЧАСТКАЛАРИГА ЭГА БУЛГАН 1 ВА 2 КАВАТЛИ УЙЛАРНИ 
АРХИТЕКТУРАВИЙ ЛОЙИХАЛАШ БУЙИЧА КИРИШ МАЪРУЗАСИ. 
Инсоният ер юзида пайдо булганидан бошлаб узини яшаши учун 
изланган. Авваллари улар горларда, дарахт туйнукларида яъни табиатни узи 
яратган ерларда яшашган булса, кейинчалик эса бундай жойларни узлари 
яратишга харакат килишган. Факат табиат иномлари билан кун кечириб келган 
одамлар уз турар-жойларини хам яшашлари учун шарт-шароит бор жойларга 
курганлар. Бундай жойлар асосан дарѐ-буйлари, урмон четлари ва тог этаклари 
булган. 
Жамиятнинг ривожланиши натижасида одамларни турар-жой ерларини 
танлашига яна бошка сабаблар хам таъсир кила бошлади. Булардан бири 
одамларни иш жойи билан турар-жойи орасидаги масофадир. Иш жойи 
одамларни турар-жойига канча якин булса улар учун шунча кулай булади. 
Шу сабабли авваллари курилган турар-жой бинолари уларнинг иш 
жойларига жуда якин булган. Кейинчалик фан ва техниканинг ривожланиши 
натижасида бу масофа бир мунча ошиб борган. Мисол учун, илгарилари 
одамлар иш жойларига яйов ва от уловлароида боришган булишса, хозирги 
пайтда автобус, автомобиль ва бошка транспортларда боришади. 
Одамларни касбларига ва ишларини турларига караб уларнинг 
баъзиларини турар-жойлари хам бир-биридан фарк килади. Масалан, шахарда 
яшайдиган ахолини купчилиги завод ва фабрикаларда мехнат киладилар, олий 
укув юртларида укийдиган ва хакозо. Уларни купчилик кисми куп каватли 
биноларда ва бирмунча оз кисми паст каватли уйларда яшашади. Кишлок 
жойларида эса ахолини купчилик кисми паст (1 ва 2) каватли биноларда, жуда 
кам кисми эса куп каватли биноларда яшашади. 
Сизлар лойихалайдиган бинолар мана шу паст, яъни 1 ва 2 каватли ахоли 
яшайдиган турар-жой биноларидир. 
Турар-жой биноларини ички ва ташки тузилишларини хар-хил булишига 
турли омиллар таъсир курсатади. 
Булардан асосийлари куйидагилардир. Иклим ва табиий шароит: 
ахолининг урф-одатлари: социал тузум ва ундаги шароит. 
Социал тузум турар -жой биноларининг турларига, шаклларига 
сифатларига катта таъсир курсатади. Мисол учун якин утмишдаги социал 
тузумларни кискача караб чиксак уша даврдаги ахолини турар-жойларини бир-
биридан фарк килишини курамиз. 
Феодал тузуми давридаги турар-жой бинолари асосан паст каватли 
бинолардан иборат булиб, улар икки турга булинади. Феодал помещинларни 
уйлари ва камбагал крепостной дехконларнинг турар-жой бинолари. Феодал 
помещикларни уйлари салобатли, куркам саройлардан иборат булса, 
крепостной дехконларни турар-жойлари эса пасткам, куримсиз уйчалардан 
иборат. 
Капитализм тузумда фан-техника ривожланди, янги курилиш 
материаллари пайдо булди. Натижада турар жой биноларининг хам ташки ва 
ички куринишлари анча яхшиланди. Бу даврга келиб капиталистлар узларига 
катта-катта турар-жой биноларини куриб олдилар. Алохида-алохида турар-


жойлар куриб одамларга ижарага хам бердилар. Оддий ахолини бир кисми эса 
узларига алохида уйлар куриб олиш имкониятига эга булдилар. Шундай килиб 
турар-жой биноларининг архитектуравий ечимлари анча мураккблашиб, унда 
яшайдиган ахолига бир-неча янги кулайликлар яратилди, яшаш шароити 
яхшиланди. 
Социалистик тузумда эса, барча ахолига бир хилда турар-жой шароити 
яратишга харакат килинди. Биноларни типовой лойихалари пайдо булди. 
Бу даврда биноно тез ва арзон курилишига катта эътибор берилди. Бу 
хилда 
типовой 
лойихалар 
ьирданига 
бирнеча 
жойларда 
курилва 
бошланди.натижада курилиш жойидан, иклим шароитидан ва урф-одатларидан 
катъий назар хар-хил шахарларда бирхил турар-жой бинолари, бир хил 
микрорайонлар ва бир хил турар-жой мавзелари пайдо булди. Бу эса 
шахарларда бир хилдаликлари хосил килиб биноларнинг архитектуравий 
ечимига катта салбий таъсир курсатди. Колхоз ва совхозлардаги ахоли учун 
курилган турар-жой бинолари хам типовой лойиха асосида курилиб, кишлоклар 
ва кургонлар бир-бирига ухшаб колаверади. 
Иклим ва табиий шароит хам турар-жой биноларининг ташки ва ички 
ечимларига таъсир килувчи асосий омиллардан биридир. Мисол тарикасида ер 
куррасининг шимол кисмида, жанубида ва уртача иклим шароитида курилган 
турар-жой биноларини уларнинг архитектуравий ечимларини кузолдимизга бир 
келтириб курайлик. 
Хаммамиз учун маълумки шимолда куриладиган бинолар одамларни 
совукдан саклаб у ерда яшаш талабига жавоб бериши лозим булади. Шундай 
экан у шароитда куриладиган турар-жой биноларини совукни утказмайдиган 
курилиш ашѐлари билан куриш лозим булади. Шунинг билан бирга бинонинг 
ташки шакллари кучли совук изгирин шамолларга хам бардош бериши керак 
булади. 
Якин пайтларга кадар Сибир тарафларда турар-жой бинолари 1 ва 2 
каватли курилиб, деворлари асосан бутун ва калин гула ѐгочлардан курилган. 
Ёгингарчилик тез ва куп булганлиги туфайли томлари катта киялик билан 
ѐпилган. Энди жанубда, иссик мамлактларда курилган турар-жой биноларига 
бир назар солсак. Мисол учун Африкадаги турар-жой биноларини олсак, бу 
ерни кишлокларидаги турар-жой бинолари узига хос шаклларда булиб, табиат 
билан уйгунлашиб кетган. Бу ерларда совук киш булмаганлиги туфайли уйлар 
чайлалар шаклида курилиб, енгил конструктив элементлар кулланган. 
Энди узимиз яшаб турган уртача иклим шароитида курилган турар-жой 
биноларини куриб чиксак. Якин утмишга кадар бизнинг Узбекистонда хам 
турар-жой бинолари асосан 1 ва 2 каватли бинолардан иборат эди. Курилиш 
ашъѐлари сифатида лой (пахса), тош ва ѐгоч булган.Кейинчалик 60-70 
йиллардан бошлаб, курилиш ашѐларининг янги турларини ишлатилиши 
туфайли куп каватли турар жой бинолари курила бошланди.Бу пайтга келиб 
курилиш ашѐлари сифатида бетон,темир,темир-бетон ва бошка пластик 
ашьѐлар ишлатила бошланди.
Узбекистон уртача иклим шароитида жойлашганига карамай унинг 
майдонини бир неча бир-биридан фарк киладиган майдонларга ажратишимиз 


лозим булади.Чунки бу майдонларнинг иклим ва табиат шароитлари бир -
ьиридан ажралиб туради.Табиат ва турар-жой бинолари хам ички ва ташки 
архитектуравий ечимлари билан маьлум даражада фарк килганлар. 
Узбекистон майдонини унинг табиат ва иклим шароитларига караб туртта 
булакчаларга булиб куйидагича номланган. 
1. Жанубий воха
2. Шимолий воха 
3. Чул вохаси 
4. Тог вохаси
1. Жанубий воха-табиат ва иклим шароити яхши булганлиги туфайли
Узбекистон ахолисининг асосий кисми шу вохада яшайди ва мехнат килади. 
Бу вохага Тошкент, Фаргона, Андижан, Наманган, Самарканд, Бухоро, 
Кашкадарѐ, Сурхандарѐ, Сирдврѐ, Жиззах, Навоий вилоятлари киради.Иклими 
анча мутадил, тупроги усимликлар учун кулай булганлиги туфайли ахолининг 
асосий кисми шу ерларда яшащади.Купчилик ахоли дехкончилик ва 
чорвачилик билан шугулланишади. Бу вилоятларнинг хаммаси жанубий вохада 
жойлашганига карамай уларнинг ландшафт ва иклим шароити бир-биридан 
фарк килади.Бу эса турар жой биноларининг архитектуравий ечимига таьсир 
курсатади.Масалан Бухоро, Навоий вилоятларида совик давирни купрок 
булиши,нохуш шомолларни тез-тез булиши хамда чангли тузонларни булиб 
туриши турар-жой биноларини ташки мухитдан ѐпик холда лойихалашни талаб 
килади(схема 1). 
Бошка вилоятларда эса усимликларнинг сероблиги оби-хавони 
мутадиллиги туфайли турар-жой биноларида хоналарни имконият борича 
табиат ландшафтига якинлаштиришга харакат килади.Бу ерларда хоналарни 
табиат ландшафтига карата очик холда лойихалаш талаб этилада (схема 2). 
Бу вохада куриладиган паст каватли турар-жой бинаоларида очик ѐкм 
ѐпик айвонлар кулланилган.Одамлар ѐз пайтлари куп вактларини шу 
айвонларда ѐки ховлиларда утказишган.Узбекистон иклими курик иссик 
булганлиги учун турар-жой биноси майдонларида хар-хил усул билан курук 
иссик иклимни юмшатишга харакат килганлар. Бино ховлисига хар-хил 
дарахтлар, узумлар, гуллар ва бошка усимликлар экишган. Бундан ташкари 
ховлида ховузлар килиб сув билан тулдиришган, фавворалар урнатишган ва 
ховли оркали сувлар утгвзишган. Илгарилари ховли деворларини баланд 
урашган. Бу эса ховли ичида хосил булган мутадил шароитни анча вактгача 
таркатмасдан саклаб туришга сабаб булган. Очик айвон хона деразалари олдига 
ѐки узумлар экилган. Бу эса ѐзда айвон сахнини ѐки хонани куѐш нуридан 
кизиб кетишидан сакласа, киш пайтида бу хоналарга куѐш нурини тушиб 
туриши таъминланган. (схема 3). 
Шимолий воха - Нукус ва Хоразм вохаларини уз ичига олади. Бу ерларни 
рельеф текис булиб асосан кишлок хужалик билан шугулланилади. Бу ерларда 
турар-жой биноларининг архитектуравий композицион ечими ярим ѐпик тарзда 
ечилиши лозим. 
Чунки кишнинг каттик совук кунларида ва ѐзнинг чанги буронларидан 
сакланиш учун ѐпик хоналар булиши шартдир. (схема1). Бу ерларда турар-жой 


биноларини куришда шамол йуналишлари катта эътиборга олинади. Мисол 
учун Хивада курилган турар-жой биноларини оладиган булсак. (схема 4). 
Биноларни берк девор томонлари совук,изгирин ва чангли шамоллар 
томонга каратилган тарафга карата баланд очик айвонлар курилган. 
Бу билан ѐзни иссик пайдларида димикиб колган ярим очик хоналарни ва 
кичик ховличаларни кечки майин шабода ѐрдамида шабодалатилган, яъни 
микроклимат хосил килинган. 
Чул зонаси - Кизилкум, Коракум ва Устюрт платосини уз ичига олади . 
усимликлари жуда кам ,кумли, кишлок хужалиги учун яроксиз сувсиз ерлар. Бу 
ерлардан совук, изгирин шамоллар ва чангли тузонлар тез-тез булиб туради. Бу 
ерларда курилган турар-жой бинолари изгирин шамоллар ва чангли 
тузонлардан сакланиши учун бинонинг архитектуравий композицион ечими 
ѐпик холда булиши лозим. Ёпик хона ва ховлиларда вертикал ва горизонтал 
шамоллатиш учун сунъий замонавий курилмалар кулланилиши лозим булади. 
Яъни кандиционер, сунъий фавворага ва пургагичлар кулланилиши керак 
булади.
Тогли зона - тог зонаси, тог олди кисми ва тогнинг баланд кисмига 
булинади. Тог лоди кисми номсиз иклимга эга булгани сабабли бу ерларда 
табиий урмонлар учрамайди.
Асосан дарахтсиз адирлардан иборатдир. 
Тогнинг баланд кисмларида намлик етарли даражада, ѐзи илик, киши 
совук, корли булади. Тогли районларда ер сатхи кияликлардан иборат 
булганлиги учун турар-жой бинолари купрок зина шаклида курилади. (схема 5) 
Бундай усулда курилган уйларни бирини томи иккинчиси учун ховли 
сифатида фойдаланилади. 
Одамларнинг урф-одатлари ва кандай иш билан шугулланишлари хам 
уларнинг турар-жой биноларига таъсир курсатади. Узбек халки хар-хил 
маросимларни купчилик билан утказиб келган. Шунинг учун турар-жой 
биноларини кураѐтганда бу сабабларни хисобга олишган. Масалан 
мехмонларни кутиш учун алохида хоналар курилган. Шинамгина ховлилар 
килинган. Ёзги ва кишги ошхоналар курилган. 
Якка тартибдаги ховлили уйлар. 
Якка тартибдаги уйлар 2 хил куринишига эга буладилар: шахар ва 
кишлок уйлари. Улар бир-биридан ховли юзасини сатхи ва уларни ишлатиш 
услуби билан тула фарк килади ва бу уйлар меъморий-тархий ечимларини бир-
биридан ажратиб туради. 
Якка тартибдаги шихар уйларни ер сатхи унча катта булмасдан /200-400 
м
2
/ ташкил этади ва улар асосан ѐз вактларида фойдаланадилар. Ховлиларда 
ховузчалар, гулзорлар, соябонлар, супалар болалар майдончаларни ва 
дарахтлар утказилиб, ѐзги ошхоналар ташкил килинадилар. Уйга кириш куча 
томонидан ташкил килинади. 
Кишлок уйларининг ховли сатхи асосан жамоъа аъзосининг томорка 
ишлари учун мулжалланган булади. Унинг ховли билан узвий богланиши учун 
эшик ва деразаларни ховли томонга каратиб жойлаштирилади. Шунинг учун 
уйга кириш ховли томонидан ташкил этилади. Умумий хона ва ошхоналар 


ховли томонга каратиб курилади. Кишлок уйлари учун томорка сатхи 0,15га 
ташкил этади. Бу катта майдончалар кишлок типида иктисодий рационал килиб 
жойлаштиришни талаб этади. 21 расмда бир хил томоркали майдонча 
курсатилган. 
Улардан бири томоркасини киска томони билан куча томонга каратлган 
/20-25 м
2
/ булса иккинчиси томорканинг узун томони билан /60-75 м
2
/ кучага 
каратилгандир. 
Биринчи вариантдаги ечим албатта иктисодий тарафдан тугри булиб 
кучанинг чузилиб кетишдан сакласада, иккинчи вариантида кучанинг узунлиги 
3-4 марта купрокдир. 
Якка тартибдаги уйлар ховлисини ташкил этиш. Бу уйлар "кизил 
чизикдан" 6 метр ташлаб курилади. Уй олдига панжарали гулхона ва кириш ва 
чикиш учун дарвоза ѐки эшик урнатилади. Томорканинг орка томони эса тор 
хужалик кучасига каратилган булиб унинг хужалик хоналари шу томонда 
жойлаштирилган булади. 
Уй атрофига гулзорлар, ховузлар, ѐзги ошхона, соябонлар ва дарахтлар 
утказилади. Ундан колган ер сатхи сабзавотлар ва мевали дарахтлар узумзор 
учун ишлатилади. Гараж учун хам кулай жой танлаш зарур. У уй составида хам 
булиши мумкин. Уйларни кулай жойлаштириш учун уларни бирлаштириб яъни 
битта том тагида жойлаштириш мумкин. 
Турвар уй жойлар. Шахар ва кишлок уйлари 1-2 каватли килиб курилади. 
2 каватли уйларда ховли билан тугридан-тугри богланиши уларни 2 ярусга 
жойлаштириш хисобига эришилади. 2 каватли уйлар бир каватли уйлардан 
афзаллиги билан фарк килади, чунки улар ер сатхини том сатхини, пойдевор ва 
цокол хамда уй хажмини 2 марта ктскартирилишига олиб келади, ва шу билан 
уларнинг нархини арзонрок булишига сабаб булади. 
Лекин кишлок ахолиси 1 каватли уйларни куришга мойилрок буладилар, 
чунки улар ер билан богланган буладилар /горизонталь буйича/ ундан ташкари 
1 каватли уйларнинг тархи оиланинг усишига мос булиб, купинча уйларни 
куришга кулайдир. Уй майдончасини купайтириш учун шароит булса бу жамоа 
хужалиги ишчиси учун кулайдир, чунки узлаштирилган ерни бошка ерга 
алмаштириш бу кийин ва нокулайдир. 
Паст каватли уйларни куп томонга каратилиши /ориентацияси/ куп 
каватли биноларга караганда унча катта ахамиятга эга эмасдир, чунки паст 
каватли бинони дарахт ва буталар билан ураб уларни куѐшдан саклаш 
мумкиндир. 
Шунинг учун бинони гарбга караб куриш мумкиндир. Бундай уйларда 
факат ѐтокхоналарни шамол томонга каратилишидан сакланиш лозим у ерда 
яхши санитар гигиена шароитини яратиш лозим. Обрезхона ва хожатхоналарни 
табиий ѐритиш тавсия этилади, чунки бундай биноларда бунга имконият бор. 
Икки каватли уйларда хожатхонани дахлизда ѐки /шлюзда/ обрезхона эса 
хожатхона билан бирлаштирилган холда 2 каватда жойлаштириш мумкин. 
Кир ювиш асосан обрезхонада бажарилади. Обрезхонанинг 2-инчи 
каватида жойлашиши нокулайлик тугдиради. Шунинг учун энг кулайи ошхона 


энига махсус кир ювадиган хона /кир ювиш мащинаси, сув кетадиган жой, 
дазмоллаш. 
Ховлили шахший турар-жой биноси. Паст каватли ховлили уйлар 1-2 
каватли булиб, якка холда ѐки туташтирилган булиши мумкин.
Паст каватли ховлили уйлар холатини тахлил килганда шуни 
курсатадики. Куча томондан уйга кириш ховли оркали булиб, хонадонга кириш 
асосан ховли томондан амалга оширилади. Шунинг учун паст каватли ховлили 
уйлар турларини лойихалашда ва курилишида куча томон тарзларига кандай 
ахамият берилса, ховли томон тарзларига хам шундай ахамият берилади, яъни 
меъморий композиция янгилигига хам эътибор берилади. бундай планли 
функционал богланишга (куча-ховли-турар-жой хоналари) асосан иклим 
шароити, миллий анъаналар мажбур килади. 
Курилишга ажратилган ерга караб, шахсий турар-жой уйлари якка холда 
ѐки туташтирилган булади. 
Шахсий курилишни эътиборга олиб (уз кучи ва буюртмаси воситасига 
караб) меъморий лойиха ва тарзлар ечими хар бир ѐки хонадон булаги (блоки) 
учун шахсий лойихаси булиши шарт. 
Турар-жой хонадонларининг лойихасини ечишда турар-жой бинолари 
лойиха принципларидан, курук ва иссик иклимга мослашган уйлардан унумли 
фойдаланиш тавсия этилади. Хар бир хонадон 1-каватиги ѐки 2 каватига 
жойлашган булиши мумкин ва 3-5 хонадондан иборат булиши керак. 
Лойихада уйларнинг зилзилага чидамлилигини эътиборга олиш шарт. 
Турар-жой хоналар баландлиги (ер сатхидан шипгача) 2,7 дан 3 см гача 
булиши мумкин. 
Ер рельефи ва меъморий лойихалаш ечимига караб пойдеворнинг 
баландлиги 0,35 м дан 0,60 м ѐки ундан купрок булиши мумкин. 
Майдон таркиби ва хонадон хоналари майдони. 
Зич жойлашган кам каватли турар-жой
бинолари гурухи. 
Умумий холатлар. 
Тарихий ташкил топган шахарларда, курилиш базаси кам ривожланган 
кичик шахарларда мураккаб табиий шароитга эга булган ѐки умумий 
фойдаланиш учун ободончилик худудига эга булмаган микрорайонларда зич 
жойлашган паст каватли турар-жой биноларини жойлаштириш максадга 
мувофикдир. 
Зич жойлашган бинолар ердам унумли фойдаланишга, халк 
меъморчилиги усулларидан унумлм фойдаланишга имкон беради, шу билан 
бир каторда курилиш узлуксизлигини хамда тарихий жойларда обидаларга 
меъморий мухит булиб хизмат килади. Инженерлик тармокларини 
кискартириш зарурияти хам биноларга зич жойлаштиришни такозо этади. 
Паст каватли бинолардан турар-жой мухитини ташкил этиш ва унга 
боглик равишда янги уй нухсаларини яратиш иктисодий жихатдан уртача 


каватли бинолардан ташкил топган турар-жой мухити билан ракобатлашадиган 
булмоги керак. 
Максад куп сонли курилиш учун турар-жой юиноларини лойихалаш 
билимини мустахкамлаш, кичик шахарлар учун 2-5 каватли уйларнинг камхарж 
турларини кидириш, катта кичик ша-харлардаги нокулай жойларда аралаш 
каватли курилиш хамда тари-хий шахарларда обидалар атроф-мухитини 
мувофиклаштиришдир. 
Лойихалаш вазифалари: 
1. Шахар курилиши учун 2-5 каватли кулай ва камхарж турар-жой 
биноларини яратиш(шахарсозлик мулохазалари асосида каватлик танланади) 
кайсики 
уларда 
хонадон 
тархини 
(планировка), 
жихоз-ярокларини 
такомиллаштириш хамда уй олди ер сатхидан унумли фойдаланиш оркали 
комфорт шароитига эришилади. 
2. Узига хос хусусиятли хажм-тархга эга бинолар, шахарсозлик 
усулларидан фойдаланиб турар-жой биноларининг зичлигини белгиланган 
нормалардан ошириш. 
3. Хилма-хил меъморий шаклларда турар-жой биноларини яратиш, 
кайсики улар турар-жой минтакаларига, гурухларига, унумлик турар-
жоймухитига хусусий куриниш бериши керак хамда табиатга узвий богланган 
ва одам улчамларига мутаносиб булмоги керак. 
Узбекистон шароитида турар-жой гурухи ва бино нусхалари 4та иклим 
минтакаси учун 8 баллга мулжалланган холда хохлаган ландшафт, геологик 
шароитиларда хамда киялик ерлардашахар курилиши учун ишлаб чикарилади. 
Биноларнинг янги шаклини ва турар-жой гурухи куринишларини 
танлашда Узбекистон ахолисининг милий турмуш тарзи ва урф одатлари 
хисобга олиниши хамда курлиш базаси шароитлари, шу жумладан ерлик 
курилиш ускуналаридан фойдаланиш имкониятлари куриб чикилиши керак. 
Турар-жой гурухининг хажм-режасини хал этишда турар-жой зичлигини 
сезиларли даражада оширилиши ва у 6-7 каватлик бинолар курилмаси 
зичлигига якинлашиши, шу билан бирга яшаш шароити, турмуш тарзини 
нормадагидек таъминлашига эришмок керак. 
Бино нусхалари ѐки турар-жой гурухи куриниши ихтиѐрий кабул 
килинади, аммо топланган уйлар схемаси уларнинг туташтириш усуллари ер 
сатхидан самарали фойдаланишга, уйларга туташган машина йулкалари 
юзасини камайтиришга, кукаламзор майдонларни хонадонларга баробар 
таксимлашига имкониятлар яратмоги керак. 
Турар-жой гурухларини ихчам хал этиш максадида уйларнинг карама-
карши жойлашган деразалари орасидаги масофани маълум тартибда 
кискартириш, баъзи хона деразаларини ички ховлига каратиш, тепа 
ѐруглигидан фойдаланиш, зина катакларини юкоридан ѐритиш каби усуллардан 
фойдаланиш мумкин. 
Пастда жойлашган хоналар томидан кукаламзор ховли-айвон шароитида 
фойдаланишга, хонадонлар учун берк ва ярим берк ховлилар барпо этиш ва 
хоказоларга рухсат этилади. 


Юкорида курсатилган тадбирлар билан бир каторда яшаш учун 
кулайликлар яратмок учун бош тархда умумий хажми 3,5 минг м

булган 
биринчи навбатда хизмат курсатиш бинолари кузда тутилмоги керак. Улар 
давлат савдо ва хизмат курсатиш бинолари ва уз-узига хизмат килиш, маданий-
окартув, спорт хоналаридан иборат булмоги керак. Бундан ташкари бош тархда 
жойига мос мактабгача тарбия муассасалари хизмат курсатиш радиуси хисобга 
олинган холда жойлаштирилиши керак. 
Турар-жой биноларида айрим жамоат хоналари жойлаштирилиши 
мумкин. Аравачалар, велосипедлар, уй-рузгор техникаси саклаш хоналари хар 
яшовчига 0,6 кв.м хисобидан биринчи каватда ѐки цоколь каватда 
жойлаштириш максадга мувофикдир. 
Турар-жой бинолари гурухини мукаммал ишлаб чикариш билан 
биргаликда, лойихада умумий шахарсозлик гояси акс этган микрорайон 
худудини ва хизмат курсатиш тармокларни акс эттирувчи схематика бош тарх 
берилади. сХемада асосий транспорт ва йулкалар боглануви, микрорайон 
ахамиятига моил асосий хизмат курсатиш бинолари курсатилади. 
Асосий оила турларини жойлаштириш учун 5-6 туркумдаги хонадон 
лойихаси ишлатиш зарур. Мураккаб оилалар учун хам хонадон лойихаси 
ишлатиш мумкин. 
Хар киши учун 10-12 кв.м яшаш сатхи хисобидан хонадонлар улчами 
оила таркиби асосида кабул килинади.
Жамоат ва турар жой бинолари архитектураси.
Социалогик асослари 
Жамоат ва яшаш жой биноларини лойихалаш архитекторлар фаолиятида 
энг мухим ишдир. 
Курилишнинг энг куп кисмини асоан уй-жой курилиши ташкил килади, 
шунга карамасдан, инсоннинг яшаши учун зарур булган бир бутун бинолар 
мавжудки, булар-мактаблар, дуконлар, касалхоналар ва бошка турдаги жамоат 
ва саноат бинолари булиб. Инсон хаѐтидаги турли-туман жараѐнларни уз 
бошидан утказиш билан богликдир. 
Барча турдаги уй-жойларнинг максади битта булиб, асосан инсоннинг 
яшаши учун энг кулай шарт-шароит яратиб беришдир, булар эса жуда хилма-
хил булиб, ижтимоий-климатик курилишнинг техник даражаси, жугрофий 
жойлашганлиги. Демографиянинг узига хослиги эса уй-жойларни жуда куплаб 
турларини яратишга имкон беради. 
Жамоат биноларининг типологияси хам бехад кенг булиб, инсон 
фаолиятининг номенклатурасини хилма-хил томонларини камраб олганки, 
булар: мехнат, дам олиш, билим олиш, умумжамиятнинг маданий фаолияти, 
согликни саклаш, спорт ва яна куплаб турдаги бинолардир. 
Жамоат ва уй-жой бинолари архитектураси мутахасислиги, ушбу сохани 
лойихаловчи мутахасис тайѐрлашни кузда тутади. 
1 кисм. Жамоат ва уй-жой биноларини лойихалаш махсус курси. 
2 кисм. Уй-жой ва жамоат бинолари архитектураси, яшаш мухит 
гигиенаси, интерьер. 


1. турар-жой ва жамоат бинолари архитектураси. Асосий назарияси. 
Коспозиция назарияси ва архитектуравий-бадиий устачилик муаммолари. 
Ижодий жараѐнда композиция конуниятларнинг тутган урни. Устачилик 
муаммолари ва унинг утмишга алокаси. 
Композициявий фикрлаш-бадиий куриш холатлари. Фазовий-техник 
тизимнинг тутган урни. Архитектура организми тушунчаси. 
Архитектуравий расм ва унинг композициявий фикрлашдаги тутган урни. 
Композициявий тадкикотнинг услуби. Пропорциялашнинг ишчи услуби. 
Пропорция ва мутаносиблик. Пропорциявий тадкикот услуби. 
Ордер композициявий фикрлашнинг услуби. Ордер хажмий-фазовий ва 
шартли акс эттириш. Ордерсиз фикрлашнинг этаплари. Микельанжелонинг 
композициявий кушимчаси. Мавзу ментажи. Рококонинг композициявий 
тизими каторлик вариантлари. Туркум принциплари. Синфий композиция 
тизими. Уч кисмли шакл, симметрия принциплари. 
Мавзувий ордер. Замонавий композицион фикрлашнинг ташкил этилиши 
этаплари. 
Эллектизмнинг композициявий услуби, функционализм услуби, 
конструктивизм ва рационаллик. Бионик жамланиш, узгарувчанлик 
туркумлари. 
Киѐсий фикрлаш: архитектуравий матеформа, антроморфик фикрлаш, 
натуравий акс эттириш, ассоциативлик, рамзий, технологик ва конструктив 
киѐфа. 
Миллий бадиий узига хослик ва интернациональ стиль яратувчили 
принципларининг композициявий аспекти муаммолари. 
Узбекистон уй-жой курилишининг тактика ва стратегияси. 
Узбекистон ахолининг демографик холати ва уй-жой курилиши. 
Якиндаги ва узок келажагини олдиндан айта билиб. Узбекистонда 
курилишининг келажак режалари. Хона ва уйларнинг келажакка мулжалланган 
турлари. 
Турар-жой курилишни индустриялаштириш. 
Очик ва ѐпик типиклаштириш тизими. 
Курилиш 
ускуналарининг 
Москва 
ва 
умумий 
чикарилган 
унификациялаштирилган каталоглари. 
Турар-жой сохасидаги техникавий иктисодий муаммолари. 
Турар-жой курлишнинг йуллари. Уй-жой курилишининг зичлиги ва 
унинг ошириш йуллари. 
Куп каватлик турар-жой бинолари. Йулакли турдаги уйлар. 
Экспериментал турар-жойлар. 
Кенг куоамдаги индустриал курилишда уйларнинг тури. 
Куп функциялик турар-жой бинолари. Вертикал транспорт, вертикал 
коммуникациялар ва уларни хисоблаш. Курилишда ѐнгинни олдини олиш 
тадбирлари ва унинг талаблари. 
Замонавий уйлардаги мухандислик жихозлари. 
2. Яшаш мухит гигиенаси. 


Илмий-техник инкилоб ва атроф-мухитни мухофазаси. Архитектура ва 
мухит саклаш талаблари. Гигиеник талаблар, микроклиматнормалари фазовий, 
туполон ва ѐруглик мухит. Хавонинг ионли таркиби, унинг ифлослиги. 
Инсоннинг иссик-совуклик мухитини саклаб турувчи гигиена талаблари ва 
яшаш мухити архитектураси. Совуклик ва исиб кетиш шароитидаги иссиклик 
компорти архитектураси. Узбекистон турли вилоятлардан халк меъморчилиги 
тажрибалари. 
Интерьер ва ташки мухит. Архитектура ва техник жанубда ва шимолда 
ѐзда ва кишда. 
Шахар архитектураси ва гигиенаси. Шахар мухитининг узгариш 
конуниятлари. Шахардаги кукаламзор массивларнинг, шамол, куѐш, рельеф, ва 
сув хавзаларининг гигиеник тутган урни. 
Шахардаги мухитнинг гигиена сифатидаги шахарсозликнинг тутган 
йуллари. 
Шахардаги антропогенлик факторлар. 
Ифлосланиш. Хавонинг тозаланиши. Шовкин ва унга карши кураш 
чоралари. 
Санитар-химоявий фаоллик ва механик тарзда тозалаш. Шахарни 
зоналаш ва шамоллар. 
Гигиеник талаблар борасидаги чет эл архитектураси тажрибалари. 
Яшаш 
мухитини 
мисолида 
дунѐ 
архитектурасининг 
табиий 
классификацияси. 
Яшаш жойлари ва жамоат бинолари Африка, Осиѐ марказий ва жанубий 
Америка шароитида. Гигиеник нормаларнинг ушбу мамлакатдаги курилиш 
тажрибасидан мисоллар. 
Ерлик шароитни хисобга олиш, марказий бахолаш ва архитектура 
ансамблларини индивидуаллиги. Шахарнинг бетакрор хусусиятларини хисобга 
олиш, унинг рельефи, иклими, ландшафти, табиат атроф, акваторияларининг 
куплиги кам сарф харажлик воситалар оркали функционал композиция 
яратишнинг асосидир. 
Ерлик шароитнинг бахоси, векторлик факторларнинг тутган урни, куѐш 
радиацияси, архитектуравий бушлик ташкил килинишидаги шамол оркали 
совутиш. 
Архитектуравий мухитни лойихалашда шароитни бахолашнинг амалий 
услуби. 
Климатик 
курсаткичлар, 
натуравий 
кузатишлар, 
лаборатория 
тажрибалари, асбоблар оркали улчашларга ишлов беришнинг услуби. 
Мухит шароитини бахолаш учун графика ва чизмалардан фойдаланиш 
йуллари. 
2 булим. Уй - жой ва жамоат биноларининг
мосламалар, ашъѐлар, мухандислик жихозлари ва
апустика мухсус курси. 
1. Мосламаларнинг махсус курси. 


Купкаватлик уй-жой бинолари. Купкаватлик ва энг баланд турар жой 
биноларининг юк кутаргич асосларининг турлари. Бу биноларнинг 
мустахкамлигини таъминловчилар. Мустахкамликни таъминловчи юк 
кутаргичларнинг бино курилишдаги ва айрим шароитлардаги хусусиятлари. 
Умумий каталог асосида яшаш жойларини лойихалаш. Ёнгинга карши 
тадбирлар ва вертикал коммуникациялар. 
Йирик ораликлик мосламалари. Уларнинг синфий тоифаланиши. Катта 
ораликлик текис мосламалар. Чорси-кибиргалик ва чорси узакли мосламалар. 
Юпка деворли бир ва икки томонлама огма равишдаги гумбазсимонлар. Осма 
ѐпилмалар. Пневматик мосламалар. 
2. Архитектура ашѐларининг махсус курси. 
Замонавий индустриал курилиш учун самарали булган курилиш ашѐлари 
ишлаб чикаришни ривожлантириш. Узок муддатга мулжалланган илмий-
техникавий маълумотларни ишлаб чикаришни ривожлантиришда ва курилиш 
ашѐлари хамда буюртмаларини курилиш тажрибасида куллаш. 
Замонавий уй курилишида индустриал ѐгочсозлик. Елимланган ѐгоч 
буюртма ва ашѐлари. Ёгочсозлик санъатининг колдиклари асосидаги ашѐлар. 
Ёгоч ашѐларининг узок муддатлилигини ва утга чидамлигини ошириш. 
Копламали тош ашѐларини ишлаб чикариш ва уни куллаш. 
Биноларнинг ташки ва ички безакларида тошни ишлатиш. Табиий тош 
ерлик курилиш ашѐси сифатида. 
Шиша ва сополдан курилиш ашѐлари. 
Силликланган гишт ва сополдан девор блоклари. Сопол ашѐларининг 
деворда ва коплама равишда куллашнинг индустриал услублари. 
Курилиш ашѐларининг ва шишадан янги буюртмаларининг тури. 
куРилиш ашѐларининг ва шишадан янги буюртмалар тури. Курилиш 
металлари. Ёруглик ораликларини тулдириш учун самардор ашѐлар, ѐруглик 
утказувчи тусиклар, ташкари копламалар. 
Бетон ва темирбетон. Енгил тулдирувчи ва коришмаларнинг янги 
турлари. 
Юкори мустахкамликка эга булган ва олдиндан кучайтирилган 
темирбетон. Темирбетон буюртмаларининг унификациялашган номенклатураси 
ва типиклаштиришнинг очик тизими. Енгил темирбетон буюртмаларининг тури 
ва самарадорлиги. Куйма темирбетон. Куйма мосламалар учун янги турдаги 
колиплар. Йигма ва куйма армоцемент мосламалар. Асбоцемент буюртмалари. 
Гипс ва бошка коришмалар асосида яратилганкурилиш ашѐларининг янги 
турлари. 
Металл ва котишмалар. Кора металл ва буюртмаларнинг номенклатураси. 
Курлиш мосламалари ва буюртмаларининг металл хажмларини камайтириш 
йуллари. 
Рангли металл котишмалар ва улрани курилишда куллаш. 
Металлпластлар. 
Полимер курилиши ашѐлари ва буюртмалари : мосламабоп, иссиклик ва 
товушдан химоя килувчи, намликдан химояловчи томлик, герметик тарздаги, 
пардозловчи ва бошка ташки кипламалар. 


Пластмассалар, симлик тукима ва кетма-кет ашѐлар, пневматик ва 
товушдан химоя килувчи, намликдан химояловчи томлик, герматик тарздагши, 
пардозловчи ва бошка копламалар. 
Пластмассалар, симлик тукима ва кетма-кет ашѐлар, пневматик ва 
тектоник мосламалар учун ва матолар. 
Бинонинг ички жихозлари учун янги анъанавий ашѐлар. Юза копламалар 
учун янги ашѐлар, иссиклик-товушдан химояловчи линолиумлар: синтетик 
гилам ашѐлари, ситаллар. 
Нур утказувчи ва акустик осма шифтлар учун буюртма ва ашѐлар. Йигма-
ажратмали ва сурилма тусиклар. Архитектура ва унинг ашѐвий - техникавий 
асослари билан богликлиги. 
3. Бино ва иншоатларнинг мухандислик 
жихозларининг махсус курси. 
Жамоат бинолари ва иншоатларининг замонавий жихозлари билан 
танишиши. Архитектуравий курилиш хусусиятлари ва кондиционер оркали 
шамоллатиш тизимининг узаро таъсири. 
Мухандислик жихозларининг ишларини бошкаришни оптимал тарздаги 
ва автоматик тизм назорати. 
Йирик жамоат биноларида ѐнгинни учириш тизимлари. 
Биноларини иссикликдан комплекс тарзда саклаш. 
Биноларнинг архитектуравий лойихалашнинг иссиклик совукликка 
таъсири. Уй-жой ва жамоат биноларида ахлат йигиш жихозлари. 
Санитария-техник жихозларининг эрганомикаси, арматура ва асбоблар. 
Дизайн. 
Чумилиш хавзаларини ва уларнинг ѐрдамчи хамда хизмат курсатиш 
хоналарини лойихалаш. 
4. Курилиш физикаси махсус курси. 
Театр томоша, киноконцерт залларининг акустикасини лойихалашнинг 
куп максадли характери. Куйиладиган томошага караб товуш сифатини 
архитектуравий курилиш ва электроакустика йули билан мослаштириш.
Томоша залидаги ѐритгич ускуналарини лойихалаш хусусиятлари ва уни 
зал акустикаси билан боглаш масаласи. 
Интерьернинг безакларини лойихалашнинг, климатик хусусиятлари
ѐруглик спектри ва сунъий ѐритилиши танлашда ранг ажратиш талаблари билан 
богликлиги. 
Залда яхши эшитилишни ва куринишни таъминлай олиш йуллари. 
2. КИСМ. Ландшафт лойихалаш. 
Архитектура ва шахарсозликнинг асосий объектларини лойихалаш табиат 
атроф-мухит билан богликлигини таъминлашнинг инсон кундалик турмуш 
тарзига ландшафт элементларининг кириб боришига кумаклашувчи 
ечимларининг услуби ва принциплари. 
Табиий ландшафт кисмларининг бевосита архитектурага киритилиши. 


Интеьерларни кишки богларни кукаламзорлаштириш, вертикаль 
кукаламзорлаштириш. 
Ички хоналарни ландшафтга каратиб очиш. 
Пейзаждаги архитектура иншоатлари. 
Яшаш районларида ландшафт ташкил этиш. 
Яшаш районларида кукатларни утказиш тизими. 
Яшаш районлари, микрорайон ва бир гурух яшаш жойлардаги боглар. 
Мактаб, болалар муассасалари, пиѐдалар хиѐбони майдонлари. 
Дам олиш майдончаларини жихозлари ва ободонлаштириш. Кичик 
шакллар. 
Табиий ландшафт элементларини саклаш ва улардан фойдаланиш. 
Ландшафт ва яшаш жойлари курилишнинг йуналиши. Ажратилган 
майдонларнинг архитектуравий-ландшафт тадкикоти. 
Шахар маркази, куча ва майдонларда архитектуравий ландшафтни 
ташкил килиш. шахАр марказининг атроф табиати билан алокаси. 
Шахар 
марказларидаги 
очик 
бушликларнинг 
ва 
кукаламзорлаштирилганлигининг тизими. 
Транспорт шовкинидан сакланиш услублари. 
Сайилгох. 
Киргок буйлари, транспорт магистраллари, кучалар. 
Хиѐбон ва кичик боглар. Дарѐ узаклари ва сассик денгизларни 
узлаштириш. Том устидаги боглар. 
Шахарни ландшафт лойихалаш ва шахарсозлик экологияси. Шахарлар 
режасини ишлаб чикишда ландшафт факторларини хисобга олиш. 
"Сувли-кукаламзор 
диаметри", 
"ПОНА"(клия), 
йирик 
бог-парк 
комплекслари шахар четидаги очик буш майдонларнинг ва шахар тизимида 
асосий булакчалари хисобланади. 
Шахарни кукаламзорлаштириш нормативлари. 
Кукаламзор худудлар кдассификацияси. 
Шахарни табиий жихатдан уралиши. Кук белбог ва табиий зона. 
Функционал жойлаштириш, композиция. Оломон дам оладиган табиий 
зона. Оломон дам олиш зоналарининг жихозлари ва ободонлаштиришнинг 
хусусиятлари 
хам 
рекреация 
юкламаси. 
Ландшафт 
ва 
транспорт 
коммуникацияси. Шахар панорамасини кабул килиш. Ташки табиий айланмада 
шахар йуналиши. 
Дам олиш масканларини жойлаштиришда ва табиатни асраш 
архитектуравий-ландшафтни ташкил этиш тизими. Табиатни янгиланиши ва 
асрашнинг 
дастури. 
Шахар 
агромерациясининг 
ривожланишида 
ва 
жойлаштириш тизимига табиий факторларнинг таъсир этиш. Курорт 
районларида архитектуравий ландшафтнинг ташкил этилиши. 
"Саѐхат индустрияси" ва ландшафт. Милллий ва табиий парклар. 
Саѐхатчилик маршрутларини ташкил килиш. 
3. КИСМ. Мутахасислик фанлари буйича амалиѐт ишлари. 


1. ИШ. Архитектуравий расм буйича машк ва композициявий топшириш 
(натурани композициявий кабул кила билиш усуллари, шартли равишда акс 
эттириш йуллари). 
2. ИШ. Ордер тизимини куриш учун машклар, топшириклар ва 
композициявий тадкикот. 
3. ИШ. Ярим акс эттириш (полифоник) композицияга топширик ва 
машклар. Усталар асарларини композициявий тадкикот килиш. 
4. ИШ. Уч кисмли композициявий шаклга топширик ва машклар, 
мавзувий монтаж, вариациялик катор. 
Усталар асарларининг композициявий тадкикоти. 
5. ИШ. Композициявий электизм усулини, функционализм ва 
рационализм усулини, функционализм ва рационализм очиб курсатиш учун 
топширик ва машклар. устаЛар асарларининг композициявий тадкикоти. 
6. ИШ. Архитектуравий-бадиий киѐфа куриш учун машк ва топшириклар. 
Усталар асрларининг композицион тадкикоти. 
7. ИШ. Замонавий контекст усулларда бадиий миллий анъаналардан 
фойдаланиш учун машк ва топшириклар (миллий бадиий узига хослик). 
Усталар асарларининг композицион тадкикоти. 
8 ИШ. Мавзулар буйича клаузура: юк кутарувчи асоснинг чидамлилигини 
таъминлаб бериш, умумий каталогдан фойдаланган холда намунали 
архитектуравий-конструктив вариант куллаш, текистомлик ва катта бушликни 
ѐпувчи мосламаларни куллаш. 
Алохида махсус чизма оркали, кабул килинган конструктив ечимининг 
юк кутарувчи булагини курсатган холда, хамда энг керакли архитектуравий-
конструктив шароитда куп каватлик турар жойлар ва йирик ораликлик жамоат 
бинолари лойихаси учун деталь бажариш. 
9. ИШ. Интерьерларнинг архитектуравийечимининг вариантларини 
ойналик модел камерасида картондан ясалган ишчи макет оркали 
коррактировка килиш ва бахолаш. Вариант ечимларини статистик усулдан 
фойдаланиш. 
Архитектуравий чизмаларда катта оркаликликли (жамоат биноларнинг 
лойихасини кузатиш объектининг тусиксиз куринишини курилиш ва залнинг 
акустикасини таъминлашни бажариш). 
Саноат бинолари архитектураси. 
Саноат курилишининг катта дастурни амалга ошириш, ишлаб турган 
корхоналарни модернизация ва реконструкция этиш, янги саноат 
корхоналарининг вужудга келиши кишлок поселкалари турар-жой районлари, 
шахарларникурилишини ташкил этувчи фактор булиб колади. 
Саноат бинолари лойихалаш, бошка лойихалаш ишларидан узининг 
хусусияти билан ажралиб туради. Бунга саноат корхоналарининг турларини 
нихоятда куплиги ва технологик жараѐнларнинг турли-туманлиги, саноатдаги 
чикиндилар, узига хос транспорт воситаларининг кулланилиши, хар бир саноат 
туридаги уз норматив хужжатларининг борлиги, саноат корхонаси таркибидаги 
турли мухандислик иншоатлари, узининг нихоятда хажман катта булган бино 


ва курилмаларининг мавжудлиги. Бино ва курилмаларнинг бадиий эстетик 
ечимларининг узига хос тартибда ечилиши каби омиллар киради. 
Йуналишнинг вазифаси саноат биноларини лойихалашнинг узига хос 
томонларини узлаштириши, яъни талабани саноат биноларининг замонавий 
шаклларини яратишга ургатиш, бу эса техник ва эстетик жихатдан мукаммал 
илмий маданий томондан уйгунлашган мехнат томонларини ташкил этиш 
демакдир. 
Юкорида келтирилган фикрларга меъморий-фазовий жихатдан етук, 
ишлаб чикариш учун максимал кулай шарт-шароитлар яратгандагина эришиш 
мумкин. 
1. БУЛИМ. Саноат бинолари ва курилмаларини лойихалаш буйича 
махсус курс. 
1. КИСМ. Саноат бинолари ва курилмалари архитектураси. 
1. Саноат биноларини жойлаштириш ва
саноат комплекслари турлари. 
Узбекистонда саноат курилиш истикболлари якин йиллар буйича, 
Хукуматнинг саноат биноларини лойихалаш ва куришга атаб чикарган махсус 
конун ва карорлари. Узбекистонда саноат корхоналарини жойлаштириш 
асослари. Район планировкасининг максад ва вазифалари. Саноат шахар 
ташкил этувчи омил. 
Шахарда саноат биноларини куриш учун танланадиган жойлар учун 
асосий санитар-техник, техник, иктисодий талаблар. 
Корхоналарни 
группалаш 
асослари 
ва 
шахарларда 
саноат 
комплексларини яратиш услублари. Саноат районлари ва саноат узеллари. 
Турар-жой ва саноат районлари. 
Саноат районлари шахар системасида: турар жой ичида, турар-жойдан 
алохида жойлашган холатлари. Шахар саноат районларининг типлари. Катта ва 
кичик саноат корхоналари учун ер ажратишда мисоллар. 
Саноат районлари яратишда модулнинг кулланиши. Шахар таркибидаги 
саноат районларининг реконструкция килиш асослари ва хусусиятлари. 
Корхоналарни жойлаштиришда уларни узаро техник - иктисодий 
курсатгичларни солиштириш. 
2. Саноат корхоналарнинг генерал планлари 
ва уларнинг композицион асосларини ташкил этиш. 
Саноат корхоналарида транспорт курилмалари. 
Корхона бош планини тузиш асослари. Автотранспорт турлари ва уларни 
куллаш. Саноат районлари ва бош планларда автотранспорт йуллари. 
Пассажир транспорти. Ишчиларни иш жойларига етказишда транспорт 
турлари - завод территориясига пиѐда йулакчалари, ер ости, ер усти, галлерия 
оркали. Цех ички транспорти ва унинг цех структурасига таъсири. 
3. Саноат биноларини лойихалашнинг умумий асослари. 


Саноат биноалри типлари (бир каватли, куп каватли, аралаш каватли). 
Фонарли ва фонарсиз, интеграл ѐритишга эга булган бинолар. Саноат 
биноларининг классификацияси. Унификацияси ва типизацияси. Саноат 
курилишида модул системаси асослари. Саноат биноларини узаро 
жипслаштириш (блокировка). 
Саноат корхоналари кулай иш шароитини яратиш. Ишчиларни мехнат 
хавфсизлиги билан таъминлаш. Иш жойни ташкил этиш. 
Корхона бош лойихасини тузилишнинг функционал, физик - техник 
талаблари. Корхона бош плани структурасида саноат биноси ва ѐрдамчи 
биноларининг урни. 
4. бир каватли саноат бинолари. 
Асосий хусусиятлари. Бир каватли универсал саноат биноларининг 
хажмий-лойихавий ечимлари ва асосий улчамлари. Бир каватли саноат 
биноларининг типлари. Бир каватли универсал саноат бинолари. Асосий секция 
ва пролетларни типлари. Бир каватли биноларнинг асосий конструктив 
типлари. 
5. куп каватли саноат бинолари. 
Куп каватли саноат бинолари учун каватига ва конфигурациясига 
куйилган талаблар. Биноларнинг асосий улчамлари унификацияси (баландлиги, 
эни, буйи, колонна сеткаси). 
Куп каватли саноат биноларининг меъморий ечимлари. Куп каватли 
бинолардаги техник каватлар. Хозирда бор ва келажакда ишлатиладиган 
конструкциялар типлари. Куп каватли саноат бинолари транспорт тугунлари. 
Универсал куп каватли саноат бинолари. 
6. саноат биноларининг меъморий-композицион жихатлари. 
Саноат биноларини хажмий-лойихавий ва коипозицион жихатдан ташкил 
этиш услублари. 
Саноат биноларининг меъморий композициясини яратиш йуллари 
(услублари). Саноат биносининг меъморий образи. Индустриал курилиш 
даврида саноат биноларини меъморий ечимлари. Бино меъморий ечими ва 
атроф мухит уйгунлигини топиш усуллари. Саноат бино ва курилмалар шахар 
структурасида. Саноат биносининг ташки тусувчи элементлари. 
7. Саноат корхоналарининг ѐрдамчи бинолари(жамоат бинолари). 
А) ѐрдамчи биноларни типологик хусусиятларини тузишдаги асосий 
холатлари. 
Саноат корхонасидаги ишчи ва хизматчиларга курсатиш ташкил этиш. 
Хизмат курсатиш даражалари (табакалари). Ёрдамчи бинолар ва хоналар 
номенклутураси (руйхати) . хисоб курсатгичлари. Ёрдамчи биноларнинг саноат 
корхонаси структурасида, бино ва цехларга нисбатан тутган урни. 
Санитар- гигиеник хизмат бино ва хоналари(жойлаштириш асослари ва 
хажмий-лойихавий ечимлари). 
Жамоа овкатланиш ва медецина хизмати курсатиш бинолари. 
Маданий-окартув бинолари. 


Административ бинолар (умумзавод ва цехлар учун) кириш жойлари. 
Техник хизмат курсатиш бинолари. Ёрдамчи биноларнинг техник - иктисодий 
курсатгтчлари. 
Б) ѐрдамчи биноларнинг хажмий лойихавий ва композицион ечимлари. 
Ёрдамчи бино ва хоналарни группалаш. Хажмий лойихавий ечимлархал этиш 
принциплари. Ёрдамчи бино ва хоналарнинг композицион ечим услублари. 
Конструктив элементларнинг унификациялаш. 
8. Саноат корхоналарининг омборлари, инженер
курилмалари ва очик технологик асбоб-ускуналари. 
А) саноат корхоналарининг омборлари. 
Омборларни лойихалашнинг умумий масалалари ва уларнинг 
классификациялаш. Омборхона хужалигини ташкил этиш. Турли хилдаги 
омборларни меъморий-курилиш ечимлари. Омборлар учун ишлатиладиган 
бинолар. 
Б) очик технологик асбоб-ускуна ва инженер курилмалари. 
Инженер курилмаларининг максади, вазифаси ва классификацияси. 
Этажеркалар, тонеллар, таянчлар, эстакадалар, бункерлар, силослар, 
трубалар, сув миноралари ва бошкалар. 
Меъморий-курилиш ечимлари ва функционал ечимлари. Инженер 
курилмалари ва очик технологик курилмаларининг саноат корхоналаридаги 
меъморий композицион урни. 
9. ИШЛАБ ЧИКАРИШНИНГ АСОСИЙ ТУРЛАРИНИ ТАШКИЛ 
КИЛУВЧИ САНОАТ КОРХОНАЛАРИНИ ЛОЙИХАЛАШНИ 
ХУСУСИЯТЛАРИ. 
Саноат корхоналарини типологик гурухлари: 
- кора ва рангли металлургия корхоналари, 
- машинасозлик корхоналари (урта ва енгил): 
- химия саноати ва нефтни кайта ишлаш корхоналари: 
- энергетика корхоналари (иситиш ва атом) электростанциялари,
ГЭС ва гидроузеллар : 
- асбобсозлик ва радиоэлектроника корхоналари: 
- енгил ва текстил саноат корхоналари ва сунъий тола чикарувчи 
корхоналар: 
- озик-овкат ва махаллий саноат корхоналари: 
- курилиш материаллари ва курилиш индустрия корхоналари: 
- бошка ишлаб чикариш структурасида корхоналарнинг урни, 
ривожланиш переспективаси, мамлакат майдонида жойлаштириш, асосий 
технологик жараѐнини характеристикаси. Майдон бош тархини ва курилиш 
характери. 
Цехлар ва иншоатларни ташкил килувчилари, уларни хажм-тарх 
ечимларини характерли хусусиятлари. Корхоналарни композициясини 
шаклланиш хусусиятлари. Бино ва иншоатларни архитектураси. 


1.БУЛИМ. 
Саноатбинолари ва иншоатларини конструкцияси, материалшунослиги ва 
мухандислик жихозланиши. 
1. саноат бинолари ва иншоатлари конструкциялари. 
Бир каватли саноат бинолари конструкцияси. Томни кровлли коплама, 
асбестоцемент илиталари билан юкини енгиллаштириш. Томга умумий юкни 
камайтириш. Металдан ишланган устун ва тусин конструкциялари. Ферма 
огирлигини енгиллаштириш. Ферма узунлиги. Прогонларни енгиллаштириш. 
Найсимон ва тусин профиллардан ишланган кесишувчи - узак конструкциялар. 
Бир каватли саноат биноларини томини ѐпиш ишларида ѐгочдан 
фойдаланиш. 
Куп каватли саноат бинолари. Устунларни типовой тур ечими. Куп 
каватли биноларда тусин узунлигини узайтиришга интилиш. Куп каватли 
биноларнинг типовой конструкциялари. Йигма ва монолит темир бетон. Енгил 
ва ута мустахкам бетонларни кулланилиши. Кават кутариш усули. 
Узун тусинлар конструкциялари. Арка ва рама конструкциялари. Бир 
каватли конструкциялари кесишувчи-узак конструкциялари йирик саноат 
биноларининг ва уларни саноат курилишида ишлатишни переспективаси. Бир 
кавтли биноларнинг метал ва темирбетон конструкциялари иктисодиѐти. 
2. Материалшунослик. 
Замонавий архитектуранинг ашѐ базаси. Замонавий архитектуранинг 
ривожланишига йуналтирлган хукумат карорлари. Саноат биноларининг 
замонавий архитектурасида табиий курилиш материалларини кулланилиши. 
Елимланган ѐгоч материаллар ва саноат биноларини куришда уларнинг 
махсулотлар ишлаш. 
Сопол ва ойна курилиш материаллари. 
Замонавий саноат архитектурасида деворий ва санитария-техник сопол 
курилиш материали сифатида. Ёруг тушувчи ораликларни тулдириш ѐки 
ѐруглик утказувчи шиша махсулотлари. Саноат биноларини ичи ва 
ташкарисини безаш ишларида ѐруглик утказмайдиган декоротив-безаш 
махсулотлари. 
3. Саноат бинолари ва иншоатларининг мухандислик жихозлари. 
Саноат корхоналари сув таъминоти ва канализацияси системаларининг 
схемалари. Баъзи саноат туркумлари корхоналарида сув таъминоти. 
Иссиклик электр станцияларида ишлаб-чикариш сув таъминоти. Кора 
металлзаводлари сув таъминоти (пулат эритиш, прокат ва бошкалар). 
Асосий схемалар: сув пуркаш курилмалари. Икки максадга 
мулжалланган. 
Йирик атом сув пуркаш станцияларини компакт жойлаштириш. 
Саноат корхоналари ишлаб-чикариш сув таъминотининг узига хос 
хусусиятлари. Сувни кайта-кайта ишлатиладиган сув таъминоти системаси ва 
сувни кетма-кет ишлатиш системалари, аралаш системалар. Сув сепиш 
ховузлари. Бино томига урнатиладиган сув сепиш курилмалари. 
Саноат вентиляцияси. Саноат вентиляция схемалари ва бузилишини уз 
узига хос томонлари. Табиий ва иеханик вентиляция. Саноат биноларида 


дастгох элементларини жойлаштириши. (бир каватли, купкаватли, бир тусинли, 
куп тусинли). Хаво утказгичларни жойлаштириш (сурувчи, окама). 
Том вентиляциясини куллаш. 
Хаво алмаштирув курилмаларини архитектура жихозлаш. (нишалар, 
алохида шахталар). 
Авария вентиляцияси, ѐнгинни олдини олувчи курилмалар. 
Саноат корхоналарида хавони конденциялаш схемалари. Саноат 
бинолари фазо тарх ечими ва уни хаво конденциялаш системаси ишлашига 
таъсири. 
Саноат корхоналарининг сув таъминоти ва энергия таъминоти. Энергия 
таъминоти системалари. Иситиш системасида электр энергиясини куллаш 
имкониятлари. Саноат бинолари архитектуравий ечимини иссиклик йукотиш 
холатига таъсири. Мамлакат барча жойларининг иклимий хусусиятлари. 
Бинонинг иссиклик таъминоти сарф килинадиган ѐкилги микдори. Фасад ва 
саноат бинолари фазовий ечими пластикаси, бинолар тарзи тузилиши 
микдорини ѐкилги ва иссикликнинг сарф булиши таъсири. Иссиклик сарфини 
камайтирадиган архитектуравий ва контрукциявий характери мезони. 
Замонавий саноат биноларини санитария-жихозлари. Маиший хоналар 
жихозлари. Санитария узеллари, ювиш ишлари бажариладиган пунктлар, 
кийим саклаш хоналари, шлюз ва душ хоналарига урнатиладиган курилмалар. 
Санитария-техник асбоблар ва арматураси эргономикаси. Санитария узеллари 
тарз ечимлари. 
2. БУЛИМ. 
Саноат майдонларини ободонлаштириш ва
ландшафтни лойихалаш. 
Майдон ободонлаштириш, монументал-декорация саноати элементлари 
ва караб олинадиган информация саноат корхоналарида. 
Саноат корхонасига караб чикиш жойлари ва завод олди майдони 
курилишини элементлари. Магистрлар ва йуллар. Бино ва курилмалар 
масофаси. 
Саноат 
биноларида 
кукаламлаштириш 
элементлари. 
Вертикал 
кукаламлаштириш. Ишлаб-чикариш, маиший ва администрация хоналари 
интерьерини кукаламлаштиришнинг замонавий услублари. Бино ичини 
кукаламлаштиришни усимликлари ассортименти. Дам олиш жойларини 
яратишда фонарсиз томларни куллаш. Томда кукаламлаштириш элементларини 
куллашни хусусиятлари. 
Саноат корхоналари санитария - саклаш зоналари. Атроф мухитни саноат 
корхоналарининг салбий таъсиридан саклаш ишлари муаммолари. 
Мухитни химоялашда усимликларнинг роли. Корхоналарнинг катта-
кичиклиги, 
агрессияси, 
ажратиладиган 
чикиндилари, 
рельефининг 
хусусиятлари ва жой иклимига караб унинг санитария саклаш зоналарини 
структураси ва хажмини аниклаш. 


Санитария-саклаш зоналарда экиладиган усимликлар ва улранинг 
структураси. Санитария-саклаш зоналарини хар-хил кисмларини функционал 
ишлатишни вариантлари. 
3. БУЛИМ. 
Махсус дарслардан амалий машгулотлар. 
Махсус дарслардаги амалий машгулотлар саноат биноси ва 
курилмаларини алохида олинган элементлари буйича чукур ишлар килиш ѐки 
саноат корхонасини лойихалашнинг алохида булимларини устида ишлар олиб 
бориш. Модомики саноат корхонаси ѐки ишлаб-чикариш биносини комплекс 
хал килиш принципларни узлаштириш талаб килиш маъносида курс 
лойихасида ѐки теория курсларида керагича иш олиб борилмаслиги сабабли 
амалиѐтда кайта-кайта ишлаб узлаштирилади. 
Амалий ишларнинг конкрет маъноси ва уларнинг характери 
архитектуравий лойихалаш ва бошка кушимча фанлар бошкарувчилари 
томонидан белгиланади. 


Download 299,81 Kb.

Do'stlaringiz bilan baham:
  1   2




Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©hozir.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling

kiriting | ro'yxatdan o'tish
    Bosh sahifa
юртда тантана
Боғда битган
Бугун юртда
Эшитганлар жилманглар
Эшитмадим деманглар
битган бодомлар
Yangiariq tumani
qitish marakazi
Raqamli texnologiyalar
ilishida muhokamadan
tasdiqqa tavsiya
tavsiya etilgan
iqtisodiyot kafedrasi
steiermarkischen landesregierung
asarlaringizni yuboring
o'zingizning asarlaringizni
Iltimos faqat
faqat o'zingizning
steierm rkischen
landesregierung fachabteilung
rkischen landesregierung
hamshira loyihasi
loyihasi mavsum
faolyatining oqibatlari
asosiy adabiyotlar
fakulteti ahborot
ahborot havfsizligi
havfsizligi kafedrasi
fanidan bo’yicha
fakulteti iqtisodiyot
boshqaruv fakulteti
chiqarishda boshqaruv
ishlab chiqarishda
iqtisodiyot fakultet
multiservis tarmoqlari
fanidan asosiy
Uzbek fanidan
mavzulari potok
asosidagi multiservis
'aliyyil a'ziym
billahil 'aliyyil
illaa billahil
quvvata illaa
falah' deganida
Kompyuter savodxonligi
bo’yicha mustaqil
'alal falah'
Hayya 'alal
'alas soloh
Hayya 'alas
mavsum boyicha


yuklab olish