Toshkent «Adolat» 2018 davlat va huquq nazariyasi

66

Odilqoriyev X.T. 

Davlat va huquq nazariyasi

U muayyan tashkiliy shakllarda namoyon bo‘ladi, maxsus usullar va vositalar 

bilan amalga oshiriladi.

Hozirgi zamon demokratik jamiyatlarida davlat hokimiyati huquq 

vositasida, konstitutsiya tarzidagi qonunlarda institutsional ko‘rinishda 

rasmiylashtiriladi.

Hokimiyat har qanday ijtimoiy birlikning faoliyat ko‘rsatish sharti (vosi-

tasi)dir. Bunda hokimiyat ushbu hamjamiyatga mansub shaxslarning undagi 

yagona rahbariy irodaga bo‘ysinuvi munosabatlari tarzida namoyon bo‘ladi. 

Bayon qilingan mulohazalar asosida hokimiyatning quyidagi ta’rifini taklif 

etish mumkin. 

Hokimiyat – ijtimoiy hayotning tegishli darajasi va tabiatiga 

mutanosib bo‘lgan har qanday ijtimoiy jamoaning faoliyat ko‘rsatish usuli (vosi-

tasi) bo‘lib, u ayrim shaxslar va ular birlashmasining hamjamiyatdagi yagona 

rahbariy irodaga itoat etishi munosabatlari tarzida ifodalanadi

1

.

Adabiyotlarda 

siyosiy hokimiyat bilan davlat hokimiyatining bir-biridan 

farq qilishini isbotlovchi fikrlar mavjud. Ushbu bahsga berilmagan holda quyidagi 

umumiy ta’rifni bayon etamiz. Demak, 

siyosiy yoki davlat hokimiyati – 

ijtimoiy hokimiyatning shunday turiki, bunda boshqaruv bevosita davlat to-

monidan, yoki u vakolat bergan subyektlar tomonidan, uning nomidan, uning 

topshirig‘iga binoan va uning qo‘llab-quvvatlashi asosida amalga oshiriladi.

Ommaviy-siyosiy hokimiyat (ya’ni, davlat hokimiyati) – 

birinchidan, 

muayyan hududga nisbatan joriy etiladi; 

ikkinchidan, tegishli hududda joylash-

gan va shu yerda yashaydigan aholiga o‘z ta’sirini o‘tkazadi; 

uchinchidan, 

maxsus apparat vositasida amalga oshiriladi; 

to‘rtinchidan, davlat hokimiyati 

suverenitetga ega bo‘lib, u jamiyatning boshqa ijtimoiy guruhlari (siyosiy par-

tiyalar, ijtimoiy-siyosiy tashkilotlar, ijtimoiy harakatlar, uyushmalar va h.k.) 

dan to‘la mustaqildir; 

beshinchidan, butun jamiyat nomidan ish yuritadi va 

boshqaradi.

Davlat va huquq tarix sahnasiga kelgan davrdan boshlab, davlatning mo-

hiyati haqidagi g‘oyalar vujudga keldi.

Xo‘sh, davlat nima degani? Maxsus ijtimoiy-gumanitar, siyosiy, falsafiy, 

yuridik bilimga ega bo‘lmagan odam «davlat» deganda alohida davlat organ-

larining nomini, «parlament», «hukumat», «prezident» kabilarni tasavvur etadi. 

Yana savol tug‘iladi: davlat o‘zi nima uchun zarur? Juda ko‘p sonli davlat organ-

lari, mansabdor shaxslardan iborat ulkan apparat davlat tuzilmasi bo‘lib, nihoyatda 

murakkab tashkiliy birlik – kishilik jamiyatini boshqarish uchun zarurdir.

Sanoat kapitalizmi davrida «davlat – kishilar ittifoqi, hudud va hokimiyat 

kabi uch tarkibning uyg‘unlashuvi mahsuli», degan ta’riflar keng tarqaldi. Xu-

1 

Qarang: Теория государства и права / Под ред.проф. Н.И. Матузова и А.В. Малько. – М.: 

Юристь, 2000. – 43-bet.

---