Toshkent «Adolat» 2018 davlat va huquq nazariyasi

XIX bob. HOZIRGI DUNYO HUQUQIY TIZIMLARI

Dunyoning huquqiy 

xaritasi: asosiy 

tushunchalar

1-§.

---

394

Odilqoriyev X.T. 

Davlat va huquq nazariyasi

yidagi izohlarni uchratish mumkin. «Sistema» – yaxlit bir butunlik sifatida 

tashkil topgan obyektni ifodalovchi ijtimoiy-falsafiy kategoriya. Odatda, siste-

mani eng umumiy tarzda elementlar o‘rtasidagi o‘zaro aloqalar birligi sifatida 

ta’riflaydilar. «Sistema» tushunchasi o‘z ma’nosiga ko‘ra «aloqa», «element», 

«butun», «birlik», «struktura», (elementlar o‘rtasidagi aloqalar sxemasi) 

tushunchalari bilan bog‘liq. Ushbu o‘rinda sistemali tadqiq etishning asosiy 

vazifalari: sistema elementlari, aloqalari va strukturasini, elementlar o‘rtasidagi 

bog‘liqlikni ajratishdir. Sistemaning mohiyatini metodologik tushunishga ko‘ra 

sistemalilik obyekt va hodisalarning o‘z xossasi deb emas, balki faoliyatning 

aniq bir maqsadga yo‘naltirilishi, tafakkurni tashkil etish sifatida ta’riflanadi

1

.

Shunday qilib, sistema atrof-muhitdan, ijtimoiy hayotdan ajratib olingan 

o‘zaro ichki munosabat va aloqalar asosida birlashgan bir qancha elementlar va 

ular tarkibiy tuzilmalarining yaxlit bir butunligidir

2

.

Yuridik adabiyotda yer yuzasida mavjud milliy huquqiy tizimlarni umumiy 

tarzda ifodalash uchun 

«dunyoning huquqiy xaritasi», «dunyoning yuridik 

geografiyasi», «huquqiy tizimlarning hamjamiyati»

 (uyushmasi) degan ibora-

lar qo‘llaniladi. Mazkur kategoriyalar turli-tuman yo‘nalishdagi milliy huquqiy 

tizimlarning miqdor jihatdan katta qismini o‘z qamroviga olishi – masalaning 

bir tomoni. Ularning bundan-da muhim ikkinchi tomoni shundaki, bu terminlar 

ijtimoiy va tarixiy notekis shakllangan hamda turlicha rivojlanish bosqichida 

bo‘lgan huquqiy tizimlarni bir sinxron turkumga birlashtirib o‘rganish imko-

nini beradi. Shu narsaga e’tibor qaratish joizki, turli mamlakatlarning huquqiy 

tizimi, ayniqsa, qonunchiligi turfa tillarda, turli yuridik texnika qoidalari aso-

sida va ma’naviyati, e’tiqodi, tarkibiy tuzilishi har xil bo‘lgan jamiyatlar uchun 

yaratiladi

3

. Bular ularni differensiyalashga, farqlashga asos bo‘luvchi jihatlardir. 

Afsuski, «huquqiy tizim» kategoriyasini tahlil etganda ba’zan olim-

lar «huquq tizimi» ning tor doirasida fikr yuritadilar. Ammo, huquq tizimi 

o‘z tarkibiga huquq sohalari, huquq institutlari, huquq normalarini qamrab 

olgani holda huquqiy tizimning birgina elementini tashkil etadi. Ma’lumki, 

faqat huquqiy normalarning yig‘indisi huquqiy tizimni to‘la aks ettira olmaydi. 

Huquqiy tizim «huquq tizimi»ga nisbatan ancha keng, serqirra, murakkab ijti-

moiy hodisadir.

Chexiyalik olim, akademik Imre Saboning talqiniga ko‘ra, «huquqiy tizim 

tushunchasi muayyan huquq tiliga tegishli bo‘lgan alohida tizimlarni ifoda-

lashga xizmat qiladi», bunda gap «huquq normalarining oddiy yig‘indisi emas, 

1 

Fаlsаfа: qоmusiy lug‘аt // Tuzuvchi vа mаs’ul muhаrrir Q. Nаzаrоv. – T., 2004. – 370-bet.

2 

Qаrаng: Оdilqоriyev Х.Х. O‘zbеkistоn Rеspublikаsining qоnunchilik tizimi. – T., 2008. – 16–17-betlar.

3 

Qаrаng: Давид Р., Жоффре – Спинози К. Основные правовые системы современности. – М., 1996. 

– 18-bet.

---