Toshkent «Adolat» 2018 davlat va huquq nazariyasi

177

VIII bob.

 Huquqning 

mohiyati

– huquq va axloq aynanlashtiriladi, (mazkur nazariya namoyandalari-

ning fikriga ko‘ra) adolat, haqiqat, ozodlik, erkinlik, tenglik kabi axloqiy 

tushunchalar huquqning o‘zagini tashkil etadi va huquq ijodkorligi hamda 

huquqni qo‘llash jarayonini belgilab beradi;

– inson huquqlarining manbayi qonunlarda emas, balki insonning tabia-

tida bo‘lib, unga tug‘ilishdan (yoxud xudoning amri bilan) ega bo‘lish mumkin.

Huquqni tushunishning tabiiy huquq nazariyasi quyidagi ijobiy jihatlarga 

ega:

– 

birinchidan,

 nazariyalar orasida eng ilg‘ori bo‘lib, yangi erkin demokra-

tik davlat tuzumi yaratilishiga asos bo‘ldi;

– 

ikkinchidan,

 qonunlar huquqiy bo‘lmasligi mumkin, agar qonunlar 

insonning tabiiy huquqlariga zid kelsa, ularni inkor qilsa, adolat, haqiqat, erkin-

lik, tenglik me’yorlari buziladi;

– 

uchinchidan,

 inson huquqlarining manbayi tabiat yoxud Alloh deb tan 

olinadi. Shu bois davlat tuzilmalari va mansabdorlar tomonidan zo‘ravonlik 

qilishning, suiiste’molliklarning oldini olish imkoni yaratiladi.

Huquqni bunday tushunish ham muayyan salbiy jihatlarga ega bo‘lishi 

mumkin. Xususan:

1. Huquqni mavhum axloqiy qadriyat sifatida tushunish uning shakliy-

yuridik xususiyatlarini susaytiradi, qonuniy va qonunga xilof harakatlar me-

zonini har xil odamda har xil bo‘ladigan erkinlik, adolat, haqiqat to‘g‘risidagi 

tasavvurlarga qarab belgilashda qiyinchiliklarga olib keladi.

2. Huquqni bunday tushunish obyektiv huquq bilangina emas, balki, 

huquqiy ong bilan ham ko‘proq bog‘liq bo‘ladi. Huquqiy ong esa, turli xil 

odamlarda turlicha bo‘ladi.

Huquqni bunday tushunishga O‘zbekistonda ham alohida e’tibor 

berilmoqda. O‘zbekiston davlatining qonunlari ham insonning tabiiy huquqla-

rini adolat, haqiqat, erkinlik, mustaqillik nuqtayi nazaridan kelib chiqqan holda 

belgilamoqda.

Abu Rayhon Beruniy, Abu Nasr Forobiy, Amir Temur, Alisher Navoiy 

kabi ajdodlarimiz ham huquqni tabiat yoxud Alloh tomonidan insonlarga beril-

gan imkoniyatlar majmui deb tushunganlar. An’anaviy hamda «yangilangan» 

tabiiy huquq nazariyasi, o‘zining mazmun jihatidan aniq shakllantirilmagan-

ligi, tushunchalarning noaniqligi, ko‘p o‘rinlarda axloq va huquq aralashib 

ketganligi va umumiy ahamiyatga ega emasligi bilan ajralib turadi. Shunga 

qaramay, tabiiy huquq yondashuvining ilg‘or va ijobiy jihatlariga, insonlar- 

ning tengligi va erkinligi g‘oyasi, adolat va uni ta’minlash masalasi, insonlar-

ning ajralmas huquqlari, huquqning hukmronligi, hokimiyatning cheklanganli-

gi, davlat va fuqarolarning o‘zaro huquq va majburiyatlar bilan bog‘langanligi, 

12–18-8

---