Toshkent «Adolat» 2018 davlat va huquq nazariyasi

270

Odilqoriyev X.T. 

Davlat va huquq nazariyasi

H

uq

uq

 n

о

rm

а

lа

ri

H

u

q

u

q

iy t

a

rt

ib

ga 

so

li

sh p

re

d

m

et

i 

b

o‘

y

ic

h

a

Hu

qu

q

 n

оr

m

аs

i 

elеmеn

tl

а

ri

n

in

g а

n

iq

li

k

 

d

a

ra

ja

si

ga

 k

o‘

ra

–

 k

о

n

st

itu

ts

iy

a

v

iy

   h

u

q

u

q

 n

о

rmа

lа

ri;

 

–

 f

uq

а

rо

li

k

 h

uq

uq

i

   n

о

rmа

lа

ri;

 

–

 f

uq

а

rо

li

k

   p

ro

ts

еs

su

а

l h

u

qu

q

   n

о

rmа

lа

ri;

 

– j

in

о

y

a

t h

u

q

u

q

i

   n

о

rmа

lа

ri;

 

–

 o

il

а

 h

uq

uq

i

   n

о

rmа

lа

ri;

 

– m

а’

m

ur

iy h

u

q

u

q

   n

о

rmа

lа

ri

 v

a

   b

о

sh

q

a

lа

r.

–

 m

u

tl

a

q

 а

niq

;

–

 ni

sb

iy

 а

niq

;

–

 m

u

qо

bi

l.

–

 t

а’

si

s e

tu

vc

h

i;

 

– t

а

rt

ib

ga s

о

lu

vc

h

i;

 

–

 q

o‘

riq

lо

vc

h

i;

 

–

 d

еk

lа

rаt

iv

; 

–

 d

еf

ini

ti

v

; 

– k

о

ll

iz

iо

n

; 

–

 t

а’

mi

n

lо

vc

h

i.

– um

um

iy

   hа

rа

k

а

tdа

g

i;



– 

mа

hа

ll

iy

   miq

y

o

sd

а

g

i;

– 

lо

k

а

l n

о

rm

а

lа

r.

– h

u

q

u

q v

a v

a

k

o

la

t

   b

er

u

vc

h

i n

orm

a

lar;

– m

а

jb

ur

iy

a

t

   y

u

k

lo

vc

h

i

   n

о

rm

а

lаr;

–

 m

а

n

 q

il

u

vc

h

i

   n

о

rmа

lа

r.

– im

p

еr

а

ti

v

;

–

 di

sp

о

zi

ti

v

;

–

 t

а

v

si

y

a

 e

tu

vc

h

i;

– r

а

g

‘bа

tl

а

n

tir

u

vc

h

i.

–

 d

о

im

iy

;

– v

а

q

tin

ch

а

.

– um

um

iy n

о

rm

а

lа

r;

–

 ma

xs

u

s n

о

rmа

lа

r.

H

u

q

u

q

iy t

iz

im

d

a

g

i 

o‘

rn

i v

a r

o

li b

o

y

ic

h

a

Т

а’

sir e

ti

sh

 

m

iq

yo

si

g

a

 ko

‘r

а

H

u

q

u

q n

о

rm

а

lа

rin

in

g 

xu

su

si

y

a

ti

g

a

 k

o‘

ra

H

u

q

u

q

iy t

a

rt

ib

ga 

sо

li

sh u

su

li

gа k

o‘

rа

A

m

а

l qi

li

sh

 

m

u

d

da

tig

a

 k

o‘

ra

S

u

b

y

ekt

la

rg

a

 

k

o‘

ra

---

271

XIII bob.

 Huquqiy ong

va huquqiy madaniyat

Jamiyatning ma’naviy olamida ijtimoiy 

ongning turli shakllari – axloq, madaniyat, 

san’at, din, fan va boshqalar qatorida huquqiy 

ong hamda madaniyat ham alohida o‘rin tuta-

di. Jahon ma’rifiy taraqqiyotining hozirgi bosqichida ijtimoiy-huquqiy hodisalar-

ga qadriyatlar ta’limoti mezonlari asosida baho berish ustuvor ahamiyat kasb 

etmoqda. Bunday yo‘nalish, xususan, o‘zbek huquqshunoslik fanlari uchun ham 

xos bo‘lib bormoqda.

Huquqshunoslik fanimiz huquqning, butun huquqiy tizimning jamiyatda 

barqarorlik, huquqiy tartibot va qonuniylik muhitini vujudga keltirish, inson 

huquq va erkinliklarini ta’minlash borasidagi ahamiyatidan kelib chiqib, ularni 

nihoyatda muhim 

ijtimoiy qadriyatlar

 sifatida tadqiq etadi

1

. Huquqni aksiologik 

(qadriyatli) o‘rganish aholining huquqiy ongi va madaniyatini yuksaltirish bi-

lan bog‘liq maqsadli tadbirlarni amalga oshirishda muhim vosita vazifasini 

o‘taydi. Bugungi taraqqiyot asri ijtimoiy hayotning muhim mezoni hisoblangan 

huquqning nufuzini yuksaltirishga, uni ma’naviy ne’mat va ijtimoiy demokratik 

qadriyat tarzida asrab-avaylashga chorlamoqda. Davrning ushbu imperativ 

talabini, qat’iy undovini jamiyat huquqiy ongiga singdirish lozim.

Huquqshunoslik fani huquqni, qonunni, huquq ijodkorlik jarayonini, 

huquqni qo‘llash faoliyatini, huquqiy tartibot muhiti va qonuniylikni, yuridik 

amaliyotni va boshqa huquqiy hodisalarni umuminsoniy madaniyat yutug‘i 

(mahsuli) sifatida talqin etadi. Ushbu huquqiy hodisalarning ijtimoiy ongdagi 

in’ikosi(aksi)ni ifodalash uchun 

«huquqiy ong»

 (ingl. Legal awareness) kate-

goriyasi kiritilgan. Bu huquq nazariyasida amaldagi huquqni namoyon qiluvchi 

ijtimoiy ong shakli, qarashlar va his-tasavvurlarning majmui, mavjud huquqiy 

munosabatlarni huquqiy tushuncha va kategoriyalarda baholash, shuningdek 

huquqning istiqboli haqidagi qarashlardir.

Ijtimoiy hayotda aksariyat vaziyatlar, holat-hodisalar faqat huquq, 

majburiyat, mas’uliyat, javobgarlik nuqtayi nazaridan baholanadi. Ushbu holat 

hamda jihatlar huquqiy ongda o‘z aksini, ifodalanishini topadi.

1

 Qаrаng: Оdilqоriyev Х.T., Yakubоv Sh.U. Milliy huquqiy tizim vа huquqiy qаdriyatlаr. – M., 2010. 

– 391-bеt.

XIII bob. HUQUQIY ONG VA HUQUQIY MADANIYAT

Huquqiy ong, 

huquqiy tafakkur 

va ma’naviyat olami

1-§.

---

272

Odilqoriyev X.T. 

Davlat va huquq nazariyasi

Adabiyotlarda huquqiy ongning bir qancha ta’riflari shakllantirilgan. Ular-

ni umumlashtirgan holda quyidagi ta’rifni keltirish mumkin. 

Huquqiy ong, 

bu 

avvalo, insonlarning mavjud huquqiy tizim, qonunchilik va boshqa (amaldagi 

va idealdagi) huquqiy hodisalarga nisbatan munosabatini ifodalovchi tasavvur-

lar, bilimlar, axborotlar va his-tuyg‘ular yig‘indisidir.

Huquqiy ong jamiyat a’zolarining huquq haqidagi, ijtimoiy hayotda real 

mavjud bo‘ladigan huquqiy hodisalar haqidagi qarashlari, tasavvurlari, his-

siyotlari, baholashlari, ruhiy munosabatlari majmuidir. Shu nuqtayi nazardan 

huquqiy ongning tabiati va mohiyatiga yondashiladigan bo‘lsa, uning maz-

munida mustaqillik yillarida jamiyatda qaror topayotgan demokratik huquqiy 

qadriyatlar va tamoyillar, huquqiy tizimdagi islohotlar va modernizatsiyalash 

jarayonlari xususidagi fuqarolarning qarashlari, tasavvurlari, hissiyotlari, ruhiy 

kechinmalari majmui aks etadi.

Jamiyatning demokratiya yo‘lidan jadal rivojlanishi ko‘p jihatdan odam-

larning huquqiy ongi, madaniyati va huquqiy savodxonligiga bog‘liqligidan 

kelib chiqib, Harakatlar strategiyasida «aholining huquqiy madaniyati va ongi-

ni yuksaltirish, bu borada davlat tuzilmalarining fuqarolik jamiyati institutlari, 

ommaviy axborot vositalari bilan o‘zaro samarali hamkorligini tashkil etish» 

ustuvor vazifalardan biri sifatida belgilandi

1

. Mazkur vazifani bajarish uchun 

mamlakatimizda huquqiy ta’lim va ma’rifatni, huquqiy bilimlar hamda qonunlar 

targ‘ibotini tubdan yaxshilashga yo‘naltirilgan keng ko‘lamli maqsadli chora-

tadbirlar dasturini ishlab chiqib, amaliyotga joriy etish zarur.

Huquqiy ong huquq bilan umumiy ildizlar, jihat va tabiatga ega. Huquqiy 

ong jamiyatning obyektiv ehtiyojlari va manfaatlari, turli ijtimoiy guruhlar-

ning ta’sirida shakllanadi; o‘zgarib boruvchi hayotiy shart-sharoitlar va ja-

rayonlar tufayli jo‘shqin rivojlanadi; huquqiy ong ijtimoiy ongning tarkibiy 

qismi bo‘lganligi bois falsafiy, mafkuraviy va siyosiy qarashlarning ta’siriga 

uchraydi. 

O‘z in’ikosini ongda (individual ongda, guruh ongida va hokazo) topadi-

gan hayotiy shart-sharoitlar, ehtiyojlar, manfaatlar amaldagi yuridik huquqlar 

va majburiyatlarning o‘zaro nisbati – huquqiy ongning xususiyat – belgisi-

dir. Huquq to‘g‘risidagi g‘oyalar, tasavvurlar, xulosalar bunday nisbatning 

natijasi hisoblanadi. Insonning hech bir faoliyatini uning ongidan tashqarida 

tasavvur qilib bo‘lmaydi. Demakki, biror-bir huquqiy hujjat, birorta yuridik 

munosabat huquqiy ruhiyat va huquqiy mafkuradan tashqari amalga osh-

maydi.

1 

O‘zbеkistоn Rеspublikаsi Prеzidеntining Fаrmоni. O‘zbеkistоn Rеspublikаsini yanаdа rivоjlаntirish 

bo‘yichа Hаrаkаtlаr strаtеgiyasi to‘g‘risidа. / Rаsmiy nаshr / O‘zbеkistоn Rеspublikаsi Аdliya vаzirligi. – T.: 

«Аdоlаt», 2017. – 14-bеt.

---