Toshkent «Adolat» 2018 davlat va huquq nazariyasi

250

Odilqoriyev X.T. 

Davlat va huquq nazariyasi

Fransiya, Italiya, Ispaniya va h.k) olishimiz mumkin. Unda rim huquqining 

resepsiyasi sezilib turadi.

Qadimgi davlatlarda hokimiyatni bir shaxs qo‘lida to‘planganligi, ya’ni 

qonun chiqaruvchi, ijro etuvchi hamda sud yakka shaxs ixtiyorida ekanligi, 

boshqaruv tuzumi monarxiyaga asoslanganligi yuridik tartib-qoidalar yaratilishida 

o‘z ta’sirini ko‘rsatgan. Tarixiy manbalarning guvohlik qilishicha, «Mil. av. XIII asrda 

qonunchilik taraqqiy topa boshlagan. Masalan, fir’avn Ramzes II ning armiyani 

mustahkamlash, nasab va mansab toifalarini belgilash haqidagi qonunchiligi, 

mil. av. VII asrda fir’avn Bakxorisning 8 kitobdan iborat qonunlar to‘plami»

1

 

kabilarni misol keltirish mumkin.

Shuningdek, «Mil. av. uchinchi ming yillik oxirgi podsho Ur-Nammuning 

qonunlari, Isina hukmdori Lippid Ishtarning qonunlari, Esnunna hukmdori 

Bilalam qonunlari (mil. av. ikkinchi ming yillik boshlari), O‘rta Ossuriya 

qonunlari (mil. av. ikkinchi ming yillik o‘rtalari), Qadimgi Bobil hukmdori 

Xammurapi (1792–1750-yillar) qonunlari. Mazkur kodeks 282 moddadan iborat 

bo‘lib, shundan 35 tasi o‘chib ketgan (keyinchalik tiklangan) va bizgacha 282 ta 

modda yetib kelgan. Tarkibiy tuzilishi 3 qismga bo‘linadi: 1) Kirish; 2) Sud-

noma (asosiy qism); 3) Xulosa hisoblanadi

2

.

Ushbu manbalardagi huquq normalari, asosan davlat hokimiyatini kuchay-

tirishga, qulchilik va mulkchilik munosabatlarini mustahkamlashga qaratilgan.

Albatta, qadimiy huquqiy manbalardagi huquq normalarining bayoni, 

mazmuni, tuzilishi bugungi tadqiqotchilar, mutaxassislar va talabalar uchun 

katta qiziqish uyg‘otadi. Shu bois yuqoridagi tarixiy yodgorlikdan ba’zi iqti-

boslar keltiramiz. Xammurapi qonunlari shakli ham o‘sha davr uchun o‘ziga 

yarasha yangilik hisoblangan. Har bir modda tarkibiy tuzilish(struktura)ga ega 

ekanligi uni tushunish va omma ongiga sindirilishida muhim ijtimoiy vazifani 

o‘tagan. Xammurapi qonunlari normalari sodda ko‘rinishda bo‘lib, aksariyati 

dispozitsiya va sanksiyadan iborat bo‘lgan. Masalan, gipoteza 

«agar, agarda»

 

degan so‘zlaridan boshlangan, hamda jinoyat yoki huquq buzilish holati (dis-

pozitsiya) bayon etilgan, so‘ng sanksiya 

«unda»

 degan so‘zi bilan boshlanib, 

tegishli jazo belgilab qo‘yilgan. Jazoning muqobil ko‘rinishga ega bo‘lishi ham 

nazarda tutilgan. Misol uchun: «

Agar 

inson sudda jinoyat to‘g‘risida guvohlik 

uchun chiqqan bo‘lsa va u aytgan so‘zlarini isbotlay olmasa va bu ish hayot 

to‘g‘risidagi ishiga taalluqli bo‘lsa, unda inson o‘ldirilishi kerak» (3-modda)

3

.

1 

Muqimov Z. Chet (xorijiy) mamlakatlar davlati va huquqi tarixi / Z. Muqimov. – T.: «Akademnashr», 

2012. – 30–34-betlar.

2 

Хammurapi qonunlari(kodeksi)ning asl nusхasi hozirgi kunda Parij (Luvr) muzeyida saqlanmoqda. 

(Qadimiy huquqiy yodgorliklar: Хammurapi qonunlari. Doro I ning Behistun qoyalaridagi yozuvlari. Tarjima 

asar. / Mas’ul muharrir prof. Х.T. Оdilqoriyev. – T., 2015. – 3–9-betlar.

3 

O‘sha yerda, 12-bet.

---