Toshkent «Adolat» 2018 davlat va huquq nazariyasi

Hokimiyatlar 

taqsimlanishi 

prinsipi

4-§.

---

139

VI bob.

 Davlat mеxanizmi  

(apparati)

D

a

vl

at

 o

rg

a

n

la

ri

n

in

g

 t

u

rl

a

ri

Ho

k

im

iy

a

t 

ta

q

sim

la

n

is

h

iga 

k

o‘

ra

sudlov

qonun chiqaruvchi

ijro etuvchi

Q

a

ro

r q

a

bul

 q

il

is

h

 

тa

rt

ib

iga k

o‘

ra

yakka tartibda

kollegial

K

eli

b

 c

h

iq

is

h

 

хu

su

si

y

a

ti

g

a

 k

o‘

ra

hosila

birlamchi

Ho

k

im

iy

at

 v

a

k

ol

at

i 

ha

jm

ig

a

 k

o‘

ra

mahalliy

oliy

V

a

k

o

la

t t

ur

iga 

k

o‘

ra

 maхsus vakolatli

umumiy vakolatli

D

a

vl

at

 o

rg

a

n

la

ri

ni

n

g

 t

a

snif

i

---

140

Odilqoriyev X.T. 

Davlat va huquq nazariyasi

uning mustaqil va bir butun siyosiy-huquqiy ta’limot sifatida shakllanishi 

XVII–XVIII asrdagi burjua inqiloblari davriga to‘g‘ri keldi. Davlat organlari 

faoliyatining (vakolatlarining) chegaralanishi g‘oyasi eng umumiy ko‘rinishda 

antik davr donishmandlari – Platon, Aristotel, Polibiy, Likurg va boshqalar 

tomonidan ifoda etilgan.

Hokimiyatlar taqsimlanishi nazariyasi «klassik» shaklining an’anaviy 

asoschilari Jon Lokk va Sharl Lui Monteskyedir. Hokimiyatlarning qonun 

chiqaruvchi, ijro etuvchi va federal turlarga bo‘linishi, Lokkning fikricha, inson 

huquqlarini ta’minlashning eng muhim vositalaridan biridir. Bunda «barcha qo-

nun chiqaruvchi hokimiyatga itoat etadi, chunki u qonunlarni o‘rnata oladigan 

eng oliy organdir». Lokk sud hokimiyatini alohida e’tirof etmagan, sababi uni 

ijroiya hokimiyatning tarkibiy qismi deb hisoblagan.

Bu borada buyuk fransuz tarixchisi va faylasufi Sharl Monteskyening 

xizmatlarini alohida ta’kidlash lozim. U «hokimiyatlar taqsimlanishi» deb nom 

olgan bir butun tugal ta’limotni yaratgan. Olimning xulosasiga ko‘ra, adolat-

li qurilgan davlatda hokimiyat yagona emas, balki, aksincha, bir-biriga tobe 

bo‘lmagan uchta hokimiyat – qonun chiqaruvchi, ijro etuvchi va sud hokimiyati 

bo‘lishi shart. Ularning har qanday ko‘rinishda biron-bir organ yoki shaxs qo‘lida 

mujassamlanishi umumiy manfaatlarga putur yetkazadi, suiiste’molliklarga 

olib keladi va shaxsning siyosiy erkinligi bilan aslo kelishmaydi. Qonun chiqa-

ruvchi va ijro etuvchi hokimiyatlarning bir qo‘lda birlashtirilishi qonunning 

ustun bo‘lishiga zarar yetkazadi, bordi-yu, sudyalar faqat sudlov bilan mashg‘ul 

bo‘lmay, qonun yaratish ishi bilan shug‘ullansalar, u holda insonlar hayoti no-

haqlik qurboniga aylanishi mumkin.

O‘z o‘tmishdoshlari singari Monteskye ham boshqaruvning samarali 

bo‘lishi uchun davlat faoliyati sohasida odilona «mehnat taqsimoti» zarur, deb 

ta’kidlagan. U uchta hokimiyatning har biri o‘z faoliyatining xususiyatiga mu-

vofiq, alohida mustaqil organ tomonidan amalga oshirilgani ma’qul, degan. Ayni 

vaqtda, donishmand davlat organlari tizimi, ular o‘rtasidagi aloqalar tabiati, 

o‘zboshimchalikni cheklash va inson erkinligini ta’minlash maqsadida ularning 

o‘zaro hamkorligi hamda bir-birini «tiyib turish» munosabatlarini tahlil qilishda 

davom etgan. Bu o‘rinda hokimiyatlar mustaqilligi va ularni amalga oshiruvchi 

organlarning mustaqilligi, bir-birining faoliyatiga aralashmasligi o‘ta muhimdir.

Monteskye ta’limotida alohida o‘rin tutadigan g‘oya – hokimiyatlarning 

muvozanati, tengligi hamda ularning «o‘zaro tiyib turish va qarama-qarshi 

ta’sir etish sistemasi» haqidagi g‘oyadir. Yuqorida zikr etilgan hokimiyatlar 

o‘rtasida shunday munosabat o‘rnatilmog‘i lozimki, bunda ularning har biri 

davlat vazifalarini mustaqil o‘tash bilan birgalikda, o‘z huquqiy vositalari yor-

damida bir-birlarini muvozanatda ushlab turadilar, hokimiyat vakolatlarining 

---