Тошкент-2021 3 Январь 2021 3-қисм Тошкент январь 2021 йил. Тошкент: «Tadqiqot»

7) Хон посбонларига шахсан берилган пуллар – 415 тилло.
8) Хон учун Петербургдан коляска олиб келган русларни кутиб олиш учун 
қилинган ҳаражатлар – 889 тилло.
9) Амалдорларга берилган пуллар – 16900 тилло.
Айрим амалдорларга берилган пуллар – 90 тилло.
10) Меҳтар ва қушбегининг идора ҳаражатлари – 280 тилло.
11) Сув тошқини муносабати билан қилинган ҳаражатлар – 1284 тилло.
Юқорида зикр этилган фактлар хоннинг қандай ҳукмронлик қилганидан далолат бера-
ди.
Архив ҳужжатларида Хива хонлигидаги маданий ҳаёт, мадрасалар тўғрисида ҳам маъ-
лумотлар берилади. 1872 йилда Хивада Сайид Муҳаммад Раҳимхоннинг буйруғи билан 
76 ҳужрали мадраса қуриб битказилади. Мадраса ихтиёрига хон томонидан 2941 таноб 
вақф ер ажратиб берилди. Мадраса қуриб битказилгандан кейин унинг тантанали очи-
лиш маросими ўтказилганлиги тўғрисида маълумотлар мавжуд. Архив ҳужжатларида 
биз ушбу маросимни ўтказиш билан боғлиқ хон ва унинг амалдорларига берилган сон-
саноқсиз ҳаражатлар 7-дафтардан ўрин олган. Шуни қайд қилиш керакки, бу дафтарга 
ҳар бир майда-чуйда ҳаражатлар ҳам тартиб билан ёзиб борилган. бу эса архив дафтар-
ларининг ҳужжат сифатидаги қийматини жуда ошириб юборади. Ҳаражат дафтарлари-
даги ёзувлар товар-пул муносабатларининг ўсиши натижаларини қисман билиб олиш 
имкониятини беради. Анча илгарироқ ёзилган ҳаражат дафтарларидан биз хонликда 
хўжаликнинг натурал формаси устунлигини кўрамиз. Хонлик учун бажарилган турли иш-
лар ва қилинган хизматлар учун фақат ғалла билан ҳақ тўланган. Архив ҳужжатларидан 
маълум бўлишича кейинроқ давлат иқтисодиётида юз берган ўзгаришлар муносабати 
билан сарой хазинасида натурал ҳаражатлардан бевосита пул ҳаражатларига 1855 йилда 
ўтилганлигини ҳужжатларда кўрамиз. Хонлик тарихидаги бирон-бир воқеанинг қачон со-
дир бўлиб ўтганлиги ҳужжатларининг асл нусхаси топилгандан кейин аниқланди. Архив 
ҳужжатлари фақат сарой ички ҳаётини тўлиқ ёритибгина қолмай балки, Хива хонлигидаги 
халқ оммасининг аҳволини ҳам акс эттирар эди. Шуни алоҳида қайд қилиш керакки, нима 
учун Хива хонлигининг расмий марказлашган архиви ХiХ асрдагина вужудга келганлиги-
га архив материалларининг ўзигина жавоб беради. Архив ҳужжатларида асосан ердан оли-
надиган солиқлар тўғрисида маълумот бор. Олинадиган солиқларнинг миқдори ёзилган 

---

22