Тошкент-2021 3 Февраль 2021 7-қисм Тошкент февраль 2021 йил. Тошкент: «Tadqiqot»

Tayanish sozler: qaraqalpaq tili tariyxi, hal feyil, grammatikaliq forma, folklordin tili, dastan.
Qaraqalpaq shayirlari shig`armalari tilinde hal feyiller to`mendegi qosimtalar arqali jasalg`an: 
-ip//-ip//-p qosimtasi o`tken ma`ha`lge baylanisli ha`rekettin` halatin, sinin an`latip keledi: Bu 
sa`ha`r bag`in`a keldim biyma`lel yolg`a tu`ship, a`deme yetsem diyip, ga`hi ju`rip, ga`hi uship 
(A`). 
A`jiniyaz ha`m Berdaq shig`armalarinda bul affikstin` kitabiy tilge ta`n bolg`an -ib//-ib//-b, 
-ub//-u`b: sin`arlari jiyi ushirasadi: Tu`n ortada yerdim uyqida yatib, A`dep-erkan bila`n bizdi 
oyg`atib, ra`mza bila`n baqib ayg`an ka`lami, Tamam ustixanim jaqti da ketti, Naz a`yleyu`b 
su`ju`k tilli ol sa`nem (A`).
-ban//-ben qosimtasi: Sa`yir a`ylaban gezip saatiy zaman, Shahsa`nem, La`ylidek ju`rip 
pa`rawan, Bu`lbu`ldi zar etip shayda gu`llere, Ma`jnu`ndek aydaba`n sho`lden-sho`llere, Atini 
miniwban a`yleyip ig`bal, Keldi Qa`llibektin` u`yine finhan, Alg`an pulin` hadal ana su`tindin, 
Deban ko`z yashini to`kishin ko`rin`. Ha`rreler ushuban pa`rwana bolur, Uyasi buzilip paldan 
ayrilsa. Mim-mu`na`sip boluban ashiqlara berme hazar (A`).
-a, -e, -y qosimtali hal feyiller tiykar feyildegi is-ha`rekettin` iske asiw halatin an`latip keledi: 
Birin-biri ko`rmey a`rmanda ju`rse, Jig`lay-yig`lay keter ol biywapa yar (A`). Ju`re almadin` 
ku`lip-oynap (B). 
Hal feyildin` bolimsizliq formasin jasawda ha`zirgi tilimizde jumsalmaytug`in -mayin//-
meyin qosimtasi ushirasadi: Shiyrin-sheker man`a so`zlerin qatip, Zaman eglenmeyin shiqti da 
ketti. Xorezmnin` bir xabarin, Bilmeyin hayrana megzer. Tabmayin da`rde-da`rmana, Boldim 
shu ku`n a`rman endi. Haqtin` ha`mirini tutpayin, olimi tawsipti sezmeyin, Men ha`m qulman 
deya yu`rsen`. Sharq urip gezip jahanni jutiwban qaniw-za`ha`r, Ko`zime uyqi almayin, zar 
ag`laban shamiw-sa`ha`r (A`). Berdaqta tek bir misalda ushirasadi: Ta`rk bolmayin dawam keldi 
(Amangeldi). 
Hal feyildin` -g`ali//-geli, -qali//-keli, -ali//-eli qosimtasi burin bolg`an, salistirmali o`tken 
ma`ha`l tu`rindegi ha`rekettin` baslaniw waqtin an`latip keledi: Ketermen degeli boldi bir talay, 
Sonnan berli aqtarildi sir talay (A`), Bul du`n ya du`n ya bolg`ali, Shayirlar qa`lem alg`ali, Xatqa 
tuwri salg`an emes (B). 
-g`ansha//-genshe, -g`unsha qosimtalari tiykarg`i feyildegi is-ha`rekettin` dawam etiw shegin, 
waqtin an`latip keledi, ya bolmasa eki ha`reketti salistirip ko`rsetedi: O`lgenshe raxmet sag`an 
o`gizim(B). Yadima tu`skende ko`n`ilim o`sken, Ko`zim ko`rmegenshe ko`keyim tesken. Oshte 
lawlap jang`an otim, O`shpegenshe min boladi (A`). Allah atin aytmag`unsha, Aqsham tu`neb 
yatmag`unsha (B). 
O`tken ma`ha`l kelbetlik feyildin` -g`an//-gen formasina orin sepligi qosimtasi qosiliwinan 
-g`anda//-gende qospa affiksli hal feyil jasalip, ga`ptin` qurilisinda pisiqlawish xizmetin atqaradi: 
Berdimurat suwpi bolg`anda, Astapurilla, ta`wbe qilg`anda, Jetpis u`sh jasqa kelgende, Tawsilip 
tur wa`spim menin` (B). Sallang`anda siya zulpi, Yardin` qushag`ina tu`ser (A`).
Qaraqalpaq tilindegi feyildin’ funktsional (betlik emes) formaları o’zlerinin’ h’a’r qıylı 
ko’rsetkishlerine iye. Bul formalardı ko’rsetiwshi affiksler geyde oz’-ara sinonim bolıp ta 
qollanıla beredi, biraq olar arasında sezilerliktey stillik o’zgeshelikler boladı: 
1. Atawısh feyildin’ -ıw//-iw, w h’a’m -maq//-mek (-paq//pek, -baq//-bek) formaları o’z-ara 
sinonim bolıp keledi: aytıw-aytpaq, qonıw-qonbaq. Biraq keyingi forma h’a’zir o’nimli emes, 
ol ko’binese poetikalıq shıg’armalarda, jazba tilde, ko’terin’ki stilde qollanıladı, sonday-aq 

---

26