Тошкент-2021 3 Апрель 2021 10-қисм Тошкент апрель 2021 йил. Тошкент: «Tadqiqot»

Kalit so‘zlar: 
fonetik bilim, grafika, tovush, so‘zning leksik ma’nosi.
Ma’lumki, boshlang‘ich sinf o‘quvchilarining og‘zaki va yozma nutqni egallashlarida 
fonetikadan olgan bilimlarining ahamiyati katta: fonetik bilimga asoslangan holda 1-sinf 
o‘quvchilari savod o‘rganish davrida o‘qishni va yozishni bilib oladilar. Fonetik bilim - so‘zni 
to‘g‘ri talaffuz qilish (tovushlarni to‘g‘ri
talaffuz qilish, urg‘uli bo‘g‘inni farqlash, orfoepik me’yorga rioya qilish) asosini tashkil etadi.
Fonetik bilim - morfologik va so‘z yasalishiga oid bilimlar bilan birga o‘quvchilarda qator imloviy 
malakalar shak llantirishga asos bo‘ladi. Fonetik bilim - gapning ohangiga ko‘ra to‘g‘ri aytish, 
logik urg‘u va gap qurilishidagi
to‘xtamlarga rioya qilish uchun zarur, so‘zning tovush tomonini bilish uning ma’nosini tushunish 
va nutqda ongli qo‘llash uchun muhimdir.
Ma’lumki, boshlang‘ich sinflarda o‘qitiladigan barcha fanlarga oid darslarda so‘zni aniq 
va to‘g‘ri talaffuz qilish ustida doimiy ishlab boriladi, shu maqsadda ko‘pincha so‘zni tovush 
tomondan tahlil qilishdan foydalaniladi.
Maktab dasturiga ko‘ra, boshlang‘ich sinf o‘quvchilari fonetik-grafik ko‘nikmalar tizimini 
hosilqiladilar: tovushlar va harflar, unli va undosh tovushlar, jufti bor jarangli va jarangsiz 
undoshlar, jufti yo‘q jarangli va jufti yo‘q jarangsiz undoshlar, so‘zni bo‘g‘inlarga bo‘lish, urg‘uli 
bo‘g‘inni talaffuz qilish orqali amaliy farqlash ko‘nikmalariga ega bo‘ladilar. 1-sinfda fonetika va 
grafikani o‘rganishga katta o‘rin beriladi, aynan shu sinfda o‘quvchilar o‘qish va yozish jarayonini
egallaydilar. Keyingi sinflarda esa, olgan bilimlari mustahkamlanib, takomillashtiriladi. Tovush 
murakkab tushuncha bo‘lgani uchun boshlang‘ich sinflarda unga ta’rif berilmaydi. Ammo, tovush 
haqidagi to‘g‘ri ilmiy tasavvur, kichik yoshdagi o‘quvchilarda amaliy mashqlar yordamida 
hosil qilinadi. Bunda asosiy usul so‘zdagi tovushlarning talaffuzi, so‘zning leksik ma’nosi, 
so‘zdagi tovushlarning tarkibiga bog‘liqligi ustida kuzatish hisoblanadi. So‘zning tovush tarkibi 
us tida ishlash savod o‘rgatish davridanoq boshlanib, o‘quvchilar bu davrda eshitilgan so‘zlarni 
tovushlardan tuzilishini bilib oladilar. Ular so‘zni tovush tomonidan tahlil qilishga o‘rganadilar, 
bunda so‘zni bo‘g‘inlargabo‘ladilar, so‘zdagi tovushlarni tartibi bilan aytadilar. Bu jarayonda tovush 
tomondan tahlilni harf tomondan ta hlil bilanalmashtirmaslikka alohida ahamiyat beriladi. So‘zdagi 
tovushlarni tartibini to‘g‘ri tasavvur etish, undagi harflarni tushirmay yoki o‘rnini almashtirmay 
yozish malakasini shakllantirish va so‘zni to‘g‘ri talaffuz qilish uchun katta ahamiyatga ega. Shu 
bois, savod o‘rgatishdan so‘ng ham so‘zni tovush tomonidan tahlil qilish mashqlari yordamida 
so‘zdagi tovushlar tarkibini aniqlash ko‘nikmasini rivojlantirish ustida muntazam ishlash zarur. 
O‘zbek alifbosidagi tovushlar ikki katta guruhga bo‘linadi: unli tovushlar va undosh tovushlar. 
Tovushlarni bu xususiyatlarini tushuntirishda o‘quvchilarga ularning quyidagi belgilarini o‘rgatish

---

12