Тошкент 2007 Ўзбекистон Республикаси Олий ва ўрта махсус таълим вазирлиги томонидан ўқув қўлланма сифатида тавсия этилган

«Т»
ТАБРИЗ МИНИАТЮРА МАКТАБИ – ХVI аср бошларида Табризда вужудга келган миниатюра услуби. Бу ерда ХIII аср охирларидан, яъни муғул босқинчилари хукмронлиги йилларида хитой миниатюрасининг таъсири кучли бўлиб, миниатюра рассомлиги ривожлана бошлаган. 1420 йилда табризлик мусаввирлар Хиротга кўчирилди. ХV аср оҳирида Табриз яна миниатюра рассомлигининг марказларидан бирига айланди. Табризнинг Сафавийларга пойтахт бўлиши, шоҳ Исмоил I нинг 1522 йилда Камолиддин Беҳзодни сарой устахонасига бошлиқ қилиб тайинлаши Табриз миниатюра мактабининг вужудга келишида муҳим воқеа бўлди. Маҳаллий анъаналарнинг Хирот миниатюра мактаби анъаналари билан уйғунлашуви, давр талаблари одатдаги каноник тасвирлардан узоқлашишини, манзарага, оддий кишиларга эътиборни кучайтиришни тақозо этди. Миниатюраларда кўп фигурали композициялар, табиат тасвирлари ҳаққоний ифода этила бошлади. Борлиқни, кишилар кайфиятини тиниқроқ акс эттириш, табиат ваишиларни ҳаракатда, деталлаштириб, аниқ кўрсатиш (масалан, архитектура иншоотларидаги нақшларгача) Табриз миниатюра мактабининг асосий йўналишидир. Оға Мирак, Султон Мухаммад, Қосим Али, Мир Сайид Али, Музаффар Али, Мирзо Али ва бошқалар Низомий, Жомий, Навойи каби буюк шоирларнинг асарларини шу услубда безадилар. ХVI аср охирида Табриз миниатюра мактаби ўрнини Исфахон миниатюра мактаби эгаллади.
ТАРИХИЙ ЖАНР – бадиий санъатнинг асосий жанрларидан бири: санъаткор яшаган замонга нисбатан яқин ва узоқ ўтмиш материали асосида яратилган асарлар туркуми. Санъатда тарихий жанр портрет (тарихий шахсларнинг тасвирлари, гуруҳ портрет, тарихий композициялар), манзара (тарихий воқеалар акс эттирилган, умуман, тарихий аҳамиятга эга бўлган манзаралар), айниқса баталия жанри билан чатишиб кетади. Ўзбек тасвирий санъатида Ч.Ахмаров, Р.Ахмедов, М.Саидов, М.Набиев, Р.Чориев ва бошқа ўзбек рассомлари тарихий жанрда диққатга сазовор картиналар яратдилар.
ТАСВИРИЙ САНЪАТ - санъат тури. Рассомлик санъати, графика, ҳайкалтарошлик ва фото санъати соҳаларини ўз ичига олади. Тасвирий санъат реал борлиқни кўргазмали образларда, мавжуд нарсаларни уларнинг табиий шакли, ўрни ва бошқаларни ўзига ўхшатиб, умумлаштириб ва типиклаштириб ифодалайди, предметларнинг ҳажми, ўзаро қандай масофада жойлашгани ва бошқалар тўғрисида томошабинда тасаввур ҳосил қилади. Тасвирий санъатнинг энг қадимий ва кенг тарқалган соҳаси рассомлик санъати бўлиб, унда реал борликдаги воқеа ва предметлар турли-туман ранглардаги бўёқлар ёрдамида акс эттирилади. Рассомлик санъати вазифасига кўра бир неча турга бўлинади: монументал рассомлик (панно, фреска, деворий расмлар), безак рассомлиги (тасвир, нақш, безак санъати предметлари – мато, буюм, идиш, тақинчоқлар, бадиий буюмларга ва бошқаларга ишланадиган безаклар), декорация санъати (театр рассомлиги), дастгоҳли рассомлик (мустақил аҳамиятга эга бўлган асарлар, миниатюра (қоғозга, китоб саҳифаларига, пергаментга, папье-маше, безак буюмларига, тақинчоқларга ишланадиган кичик ҳажмли расмлар, тасвирлар)). Асар мазмунига, тасвирланаётган предмет ва воқеаларнинг турига қараб – тарихий жанр, маиший жанр, баталия жанри, портрет, анималистика жанри, манзара, марина, натюрморт, аллегория, мифологик ва диний жанрларга бўлинади.
Рассомлик санъатининг техникаси деганда асар яратиш жараёнида фойдаланиладиган воситалар назарда тутилади. Мойбўёқ рассомлиги, бўёқни сувда эритиб, хўл ёки қуруқ сувоққа ишланадиган рассомлик, темпера, елим, энкаустика, эмаль, гуашь, акварель, пастель, силикат рассомлиги, керамика рассомлиги каби турларга бўлинади. Мозаика ва витраж рассомлик санъатида алоҳида ўрин эғаллайди.
Графика ўз тасвир воситаларига кўра, бадиий-тасвирий асарларни ўз ичига олади. Графика асарларида тасвир, асосан, оқ, баъзан рангли қоғозларга, шунингдек, пергамент, мато, тахта, ёғоч, металл, пластмасса ва бошқаларга ишланади. Бадиий ифода воситаси – контур чизиқ, штрих, доғ, соя ва ёруғлик тушаётган томонни муносиб ранг бериб ифодалаш (светотень). Тасвир - қалам, перо, мўйқалам, бур, кўмир билан ишланади. Ранглардан – акварель, гуашь, пастель. Ишлатиш вазифасига кўра графика – дастгоҳли графика, китоб ва газета-журнал графикаси, амалий графикаси (гувоҳнома, диплом, марка, афиша, этикетка, саноат графикаси ва бошқалар), плакатга бўлинади.
Графика техникаси 2 қисмга – расм ва босма графикага бўлинади. Расм санъати графиканинг энг қадимий ва кенг тарқалган қисми бўлиб, ривожланиш тарихи ибтидоий санъат намуналаридан бошланади. Босма графика (гравюра, литография) кўп нусхада нашр қилинади.
Ҳайкалтарошликда асар ҳайкалбоп материалларни шаклга тушириб (тош, ёғоч, суяк, металл каби қаттиқ материалларни йўниб, ўйиб, зарб бериб ишлаб: пластик материалларни чаплаб-епиштириб, суваб: металл, гипс, лой кабиларни қуйиб-қотириб) тайёрланади. Ҳайкалтарошликда, асосан, инсон образи яратилади, жонивор, қисман ўсимликларнинг шакли ишланади. Ҳайкалтарошлик ишланиши жиҳатдан 2 хилга - ҳамма томони натуранинг аслига ўхшатиб ишланадиган мукаммал шаклли ҳайкал ва бир томондан қараладиган рельефга бўлинади. Вазифасига кўра – монументал, монументал - безак ва дастгоҳли ҳайкалтарошликка бўлинади.