Тошдту «Иқтисодиёт назарияси»

1. Тақсимлаш – бунда молия воситасида жамиятда яратилган ялпи миллий маҳсулот ва унинг асосий қисми бўлмиш миллий даромад хўжалик субъектлари ўртасида тақсимланиб, пул фондларига айлантирилади.
2. Рағбатлантириш – молия ўз воситалари орқали хўжалик субъектларининг иқтисодий фаолликка ундайди. Бунда молия воситалари бўлиб, молия тизимида ишлатиладиган солиқлар, тўловлар, субсидиялар ва субвенциялар ҳисобланади.
3. Ижтимоий ҳимоялаш – бу жамият аъзолари маълум қатламларининг минимал тирикчилик юритишни молиявий жиҳатдан таъминлаш, яъни молиявий кафолатлашдан иборат. Давлат пул фондларини шакллантириш ва ишлатишни назорат қилади, яъни молия тизими ёрдамида давлат турли солиқлар ва даромадларни бюджетга йиғиш, улар ўртасида белгиланган нисбатларга риоя этилиши устидан назорат ўрнатади. Молия тизими хўжалик юритувчи субъектларнинг молиявий фаолияти, жамият иқтисодий фаолиятининг якунлари хусусида ахборот бериш, аҳолининг кам таъминланган қисмини ижтимоий ҳимоялашни маблағ билан таъминлаш вазифаларини ҳам бажаради. Турли харажатлар, фойда, иш ҳақи, солиқлар, қарз тўловлари, суғурта ҳақи, бож тўловлари ва шунга ўхшаш бошқа тўлов ва ажратмалар молиявий воситалар ҳисобланади. Улар асосида молиявий заҳиралар, яъни турли пул фондлари шаклланади. Молиявий заҳиралар марказлашган, яъни умумдавлат ва жамият миқёсида ҳамда корхона, ташкилот, фирма ва жамоа уюшмалари доирасида ҳам бўлиши мумкин. Марказлашган молиявий заҳиралар умумҳалқ эҳтиёжлари учун сарфланса, кичик молиявий заҳиралар ўша хўжаликларнинг эҳтиёжлари ва фаолиятлари учун сарфланади. Марказлашган молиявий заҳиралар макромолия, кичик молия заҳиралар микромолия (чизма 1) деб аталади.




Чизма-1. Молиявий заҳиралар
Ишлаб чиқариш жараёнида фойдаланилмаётган, вақтинча ортиқча бўлган маблағлар молия бозорида сотилади. Молия бозори – валюта бозори, қимматбаҳо қоғозлар бозори, инвестиция бозори ва ссуда капитали бозорини ўз ичига олади. Молия бозори валюта бозорида одатда валюта сотиш ва сотиб олиш операциялари, қимматбаҳо қоғозлар бозорида (акциялар, векселлар, сертификатлар) сотиш ва сотиб олиш операциялари, инвестиция бозорида инвестиция, яъни капиталлар сотиш, сотиб олиш операциялари ва ниҳоят ссуда бозорида асосан ссуда капиталини банклар сотиш ва сотиб олиш операциялари орқали амалга оширилади.
Акциялар қимматбаҳо қоғоз бўлиб, унинг эгасига фойда дивидент келтиради. Акция акция эгасини шу акцияни чиқарган корхона капиталида маълум хиссаси борлигини англатади. Улар оддий ва имтиёзли бўладилар. Оддий акция эгаси оладиган дивидент корхона даромадларига боғлиқ бўлади ва унинг эгаси акционерлик жамиятида овоз бериш ҳуқуқини кафолатлайди.